Van verborgen traditie tot trend: de geschiedenis van menstruatieondergoed (deel 1)
Heb jij ooit van menstruatieondergoed, of wel period (under)wear gehoord? Het was dé trend van 2023. Hoewel dit fenomeen op het eerste gezicht een nieuwe uitvinding lijkt, is dit ‘duurzamere’ menstruatieproduct echter een moderne herinterpretatie van een eeuwenoud gebruik. De ontwikkeling van het menstruatieondergoed kent een lange geschiedenis die tot op heden grotendeels onbekend is gebleven. Daarom neem ik je in deze driedelige blog mee op een fascinerende reis, van historische voorlopers naar het hedendaagse menstruatieondergoed.
Gedurende het grootste deel van de menselijke geschiedenis is menstruatie geassocieerd met taboes en stigma. Zelfs met de opkomst van moderne technologieën voor menstruatieproducten, blijven overtuigingen van onzuiverheid, schaamte en angst tot op de dag van vandaag prominent aanwezig. Menstruatieproducten waren ook voor een lange tijd niet gangbaar: vrouwen waren genoodzaakt hun eigen inventieve constructies te bedenken.
Tegenwoordig zijn er steeds meer menstruatieproducten op de markt: pads, tampons, wasbaar maandverband, cups, sponzen en het recentelijk populaire menstruatieondergoed (foto 1). De moderne vrouw heeft dan ook meer en betere opties nodig voor menstruatieproducten, aangezien zij gemiddeld zo'n 450 keer in haar leven menstrueert.[1] Dit staat in schril contrast met het verleden, waar vrouwen gemiddeld slechts zo'n vijftig keer menstrueerden.[2] Maar de vraag blijft bestaan: hoe gingen vrouwen vroeger om met de menstruatie onder hun kleding?
Het eerste menstruatiemuseum
Er is nog maar weinig uitgebreid onderzoek gedaan naar de geschiedenis van de menstruatiecultuur, laat staan van de ontwikkeling van het menstruatieondergoed.
Een pionier op dit gebied is echter de Amerikaanse Harry Finley (1942). Finley richtte in 1994 het allereerste menstruatiemuseum op: Museum of Menstruation and Women’s Health (MUM). Vier jaar lang opereerde zijn museum vanuit huis, daarna werd het voortgezet online.[3] De collectie omvat talloze advertenties en producten, waaronder de voorlopers van het moderne menstruatieondergoed (foto 2). Finley’s verzameling is een onschatbare bron voor verder onderzoek, niet voor niets recent overgenomen door het Smithsonian.[4]
Een doekje voor het bloeden
Veel onderzoeken over de oudheid benadrukken dat vrouwen diverse natuurlijke materialen gebruikten om hun menstruatiebloed op te vangen. Zo maakte Egyptenaren tampons van papyrus. Materialen die bijvoorbeeld in de achttiende eeuw werden gebruikt zijn verbanden gevuld met mos of houtwol (foto 3). Deze waren echter oncomfortabel en dik in het gebruik, schuurden tegen de benen en konden om hygiënische redenen lastig discreet boven het gasfornuis worden verbrand.[5]
Om die reden zullen veel vrouwen voornamelijk (oude) doeken of lappen textiel hebben gebruikt. Ook wel de ‘doekendracht’ of in het Engels rags genoemd.[6] Stukken absorberende stof of ander materiaal werden op elkaar gelegd tot ze een dikke pad vormden om het bloed te absorberen.[7]
Een leven zonder menstruatieproducten
Andere bronnen stellen dat vrouwen gewoon bloedde in hun onderkleding (freebleeding).[8] Een Nederlandse bron lijkt deze theorie te bevestigen. In het boek De vrouw in het huwelijksleven uit 1879 wordt geadviseerd dat vrouwen tijdens de menstruatie dagelijks hun linnen hemd verwisselen.[9] Dit werd niet alleen als hygiënisch beschouwd, zo kon de vrouw ook haar bloedverlies meten. Was dit wellicht een van de redenen waarom vrouwen vroeger zo veel lagen onderkleding droegen, om hun bovenkleding te beschermen tegen o.a. bloedvlekken?
Gespeld aan de onderkleding
Hoe slaagden vrouwen erin om deze doeken op hun plaats te houden? Gedurende lange tijd droegen vrouwen nog geen onderbroeken, dus werden de rags vastgespeld aan hun onderkleding.[10]
Pas vanaf de negentiende eeuw werden onderbroeken voor (de welgestelde) vrouwen steeds gangbaarder, maar deze hadden eerst een open kruis. Dit ontwerp was bedoeld om het gebruik van het toilet te vergemakkelijken en kreeg in de volksmond de bijnaam 'snelzeiker'.
De aanwezigheid van een open kruis bood ook het voordeel dat de doeken gemakkelijk op hun plaats konden worden gehouden met behulp van veiligheidsspelden, en later met de toevoeging van een gordel in de taille. Als je goed kijkt, zie je op deze onderbroek een rood-oranje vlek boven het open kruis (foto 6). Zou het kunnen dat dit een bloedvlek is, of wellicht een roestvlek van een speld?
Instructies voor een hygiënische menstruatie
Eeuwenlang hebben vrouwen verschillende methoden bedacht om de doeken aan hun lijf en onderkleding te bevestigen. Vanaf begin twintigste eeuw verschenen er steeds meer tips in boeken voor huisvrouwen, gericht op een 'gezond en hygiënisch leven', om zelf menstruatieverband te naaien.
Er werden steeds ingenieuzere constructies ontwikkeld om zelfgemaakt verband te bevestigen met linten, riemen en gordels. Zoals dit voorbeeld van de Duitse Anna Fischer-Dückelmann in 1902: het regelverband (foto 7).[11]
De opkomst van Sanitary Belts
De constructie van doeken of zelfgemaakte maandverbanden bevestigen aan een gordel werd steeds populairder. Sommige vrouwen maakten deze gordels zelf (foto 9), later kon je ze ook kant-en-klaar in de winkel kopen.
Deze ‘menstruatiegordels’, ook wel sanitary belts genoemd, werden vanaf midden negentiende eeuw volop doorontwikkeld, gepatenteerd en uiteindelijk machinaal geproduceerd en gecommercialiseerd.[12] Het was een ontwikkeling die gepaard ging met de opkomst van de industrialisatie, urbanisatie, de consumptiemaatschappij en toenemende zorgen over hygiëne, hetgeen wat ook resulteerde in de commercialisering van het (wegwerp)maandverband.
De meeste patenten in de 19e eeuw werden ontwikkeld door mannen. Maar een van de eerste patenten voor een gordel kwam al uit 1844 door een Franse dame (foto 8). De ene menstruatiegordel werkte uiteraard beter dan de ander. Hoe comfortabel zou deze gordel hebben gezeten onder de kleding?
Elastiek in de mode: comfortabele gordels
De komst van elastisch tailleband begin twintigste eeuw had veel impact op de ontwikkeling van sanitary belts. Gemaakt van nylon en elastiek werden deze een stuk ‘comfortabeler’ voor de dragers.[13] Door middel van knopen, haken of klemmen kon het maandverband worden bevestigd.
Veel van de op de markt gebrachte gordels waren van Amerikaanse oorsprong. Een unieke uitzondering was de fabrikant van maandverband Nefa, die vermoedelijk als een van de eerste op Nederlandse bodem eigen gordels van elastiek produceerde (foto 10).
Door het toenemende gebruik van gordels, werd steeds vaker een gesloten onderbroek aangeraden in handboeken voor vrouwen. Mocht er een ongelukje gebeuren zoals het afspringen van een knoop of het breken van een band van de gordel, dan gaf de gesloten onderbroek bij het dragen van maandverband meer ‘veiligheid’.[14] Onderbroeken met een afsluitbaar kruis met knoopjes waren extra praktisch voor het verwisselen van maandverband.
Naast hun praktische functie werden de gordels ook in een modieus en vrouwelijk jasje gestoken, zoals te zien is bij deze zachtroze gordel van het Amerikaanse merk Kleinert’s uit de jaren vijftig (zie foto 11).
Do It Yourself: wasbaar maandverband
Sinds de jaren twintig en dertig konden vrouwen ‘stiekem’ de eerste tampons en (wegwerp)maandverband kopen in winkels. Dit waren echter luxeproducten die voor de meeste vrouwen onbetaalbaar waren.
De meeste vrouwen bleven dus aangewezen op het maken van eigen wasbaar maandverband. Na gebruik werden deze in ‘speciale’ emmers met soda gewassen en opgehangen aan de waslijn. De hele buurt moest hebben geweten wanneer de ‘feestweek’ voorbij was.
Wasbaar maandverband komt in allerlei soorten en maten. Wat ze in ieder geval wel gemeen hebben, zijn de veelvoorkomende knoopsgaten om te verbinden aan een gordel. Enkele van deze voorbeelden zijn bewaard gebleven in de collecties van de Modemuze partners.
Badstof versus gebreid
Badstof werd een geliefd materiaal om te gebruiken voor wasbaar maandverband. Veel vrouwen zullen deze zelf hebben vervaardigd uit oude handdoeken, zoals dit unieke voorbeeld laat zien uit het Openluchtmuseum Arnhem (foto 12). Wasbaar maandverband van badstof kon je uiteindelijk ook kopen in de winkel, zoals vermoedelijk dit exemplaar uit het Centraal Museum (foto 13).
Ook was het heel gebruikelijk om maandverband zelf te breien. Zo werd in de jaren dertig in Duitse catalogi machinaal gebreide, wasbare maandverbanden aanbevolen voor gezondheidsredenen.[15] Museum Rotterdam bezit een paar stuks van zelfgebreid maandverband uit 1945 (foto 14). Via een opening aan de zijkant kon dit maandverband gevuld worden met extra absorberend materiaal.
Geëxposeerd: een geschiedenis van menstruatieondergoed
Bijna 30 jaar na Finley’s museum neemt de belangstelling vanuit de erfgoedsector voor menstruatie toe. Zo is er momenteel in Berlijn een baanbrekende tentoonstelling over de alledaagse menstruatiecultuur te zien: Flow: The Exhibition on Menstruation (tot 6 oktober 2024 in het Museum Europäischer Kulturen). Ik maakte speciaal voor deze tentoonstelling een stedentrip naar Berlijn – een aanrader voor iedereen!
Voor het eerst is een uitgebreide geschiedenis van de ontwikkeling van menstruatieproducten tentoongesteld, waaronder diverse wasbare maandverbanden, gordels en onderbroeken en -kleding (foto 15). De curatoren hadden een slimme oplossing bedacht voor het gebrek aan bewaard gebleven menstruatieondergoed: deze zijn gereproduceerd op basis van unieke historische naaiconstructies uit 1907 (foto 16). Als kers op de taart konden bezoekers het ondergoed zelf aantrekken om te ervaren.
Mode en menstruatie?
In een reeks blogs op Modemuze duik ik dit jaar dieper in op de relatie tussen mode en menstruatie. Doe jij mee? Deel dan je verhaal, object of tip als reactie of stuur een mail naar [email protected].
Binnenkort deel 2 van de blog: de geschiedenis van het menstruatieondergoed – van rubber naar plakstrip.
Met dank aan:
- Inge Schriemer (Openluchtmuseum Arnhem)
- Jana Wittenzelner (MEK Berlijn)
- Harry Finley (Museum of Menstruation and Women’s Health)
- Mayke Groffen (Museum Rotterdam)
- Ninke Bloemberg (Centraal Museum Utrecht)
[2] Een reden hiervoor is dat vrouwen vroeger gemiddeld een veel kortere levensduur hadden en grotendeels van de tijd zwanger waren.
[3] Lees het verhaal van Harry Finley op: https://www.vice.com/en/article/exq54k/how-one-man-ran-the-worlds-only-museum-of-menstruation-from-his-basement-511.
[4] https://www.smithsonianmag.com/blogs/national-museum-american-history/2023/05/25/mums-the-word-milestone-menstruation-collection-chronicles-womens-health/
[5] Anna Fischer-Dückelman, De gezondheid in huis, 1902.
[6] Titia van der Tuuk, De vrouw in haar seksueel leven: Een pysiologisch-maatschappelijke studie met geneeskundige en hygiënische wenken, 1915.
[7] Janice Delaney, Mary Jane Lupton en Emily Toth, The Curse: A Cultural History of Menstruation, 1988.
[8] Sara Read, “‘Thy righteousness is but a Menstrual Clout’: Sanitary Practices and Prejudice in Early Modern England,” Early Modern Women 3 (2008), pp. 1-25.
[9] Linnen had de voorkeur vanwege zijn absorberende en makkelijk reinigende vermogen. Herman Klencke, De vrouw in het huwelijksleven, 1879.
[10] Janice Delaney, Mary Jane Lupton en Emily Toth, The Curse: A Cultural History of Menstruation, 1988.
[11] Anna Fischer-Dückelman, De gezondheid in huis, 1902
[12] Vostral SL. Under wraps: A history of menstrual hygiene technology. Latham, editor. Lexington Books; 2008. Het was een ontwikkeling die gepaard ging met de opkomst van de industrialisatie, urbanisatie, de consumptiemaatschappij en toenemende zorgen over hygiëne, hetgeen wat ook resulteerde in de commercialisering van het (wegwerp)maandverband.
[13] Wittenzellner, Jana en Franka Schneider (ed.), Flow: The Exhibition on Menstruation, Museum Europäischer Kulturen Berlin, 2023.
[14] Anna Fischer-Dückelmann, Het seksueele leven der vrouw: Een physiologisch-maatschappelijk studie met geneeskundige en hygiënische wenken, 1900.
Deel
Aanvullingen
Vul deze informatie aan of geef een reactie
Reactie