Een zeldzame ‘borst’ nader bekeken: Garens, vezels en kleurstoffen #2

Voor het eerst wordt met verschillende methodes diepgaand materiaal-technisch onderzoek gedaan naar een letterlijk unieke vroeg 17^de-eeuwse ‘borst’ afkomstig uit de kostuum-/textielcollectie van het Fries Museum. Dit onderzoek verschaft meer duidelijkheid over de constructie, de diversiteit van de vezels en de gebruikte borduur- en naaitechniek(en). In drie blogs vertelt Mieke Albers over het onderzoek en de resultaten tot nu toe. Deze tweede blog gaat over de garens, vezels en kleurstoffen gebruikt voor de borst.

Het onderzoek naar deze borst is ten bate van een nieuw handboek over de mode in de 17^de-eeuwse Nederlanden, dat over een aantal jaar zal verschijnen. Het onderzoek wordt verricht door de afdeling Textielconservering van het Rijksmuseum in samenwerking met de Rijksdienst Cultureel Erfgoed.

Wat is een ‘borst’?

‘Wat is een borst eigenlijk? Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal geeft als omschrijving ‘Een lap van kostbare stof vroeger door vrouwen op de boezem gedragen’. In blog #1 in deze blogserie over het materiaal-technisch onderzoek naar de borst staat meer informatie over de vorm en hoe het gedragen werd.’

Garens en vezels

Voor de vervaardiging van de borst zijn verschillende soorten garens gebruikt, waaronder zijde, linnen, katoen en kapok. Deze garens zijn op meerdere manieren gebruikt, onder andere als borduur- en contourgarens, voor de garens van het satijnen grondweefsel, de voering en voor de vullingen van het reliëf (zie ook afb. 2 en 3).

Afb. 2. Garens en vezels zichtbaar aan de voorkant: 1. Zijde: grondweefsel, borduur-contour en vul-draad; 2. Kapok: vulling reliëf; 3. Linnen: draden voor vulling reliëf, naaigaren

Afb. 3. Garens en stoffen zichtbaar aan de achterkant. 5. Linnen naaigaren voor de stiklijnen en bevestiging tunnel (die bestemd is voor de busk); 6. Fustein; 7. Zwart/bruin gekleurde zijde; 8. Gummed canvas

Om de vezels te kunnen identificeren hebben we monsters genomen. Deze hebben we in eerste instantie bekeken met behulp van optische lichtmicroscopie en Hirox-microscopie. Omdat het veel vezels betreft is dit onderzoek nog niet afgerond. Toch hebben we al een eerste onderscheid kunnen maken tussen de plantaardige en de dierlijke zijden vezels.

Bij de plantaardige vezels kan een onderscheid worden gemaakt tussen linnen (of hennep), katoen en kapok. De vezels van de voering, het zijden borduurgaren, het zijden satijn, de gummed canvas en de kapok werden uitgebreider bestudeerd. Op afbeelding 4 en 5 zie je de resultaten.

Afb. 4. Vezelanalyse 1. Linnen voor óf de ketting, óf de inslag van de voering van de borst (fustein); 2. Katoen voor óf de ketting, óf de inslag van de voering van de borst (fustein)

Omdat bij de analyse van de vezels van de voering zowel katoen als linnen is gevonden, kunnen we er zeker van zijn dat we het weefsel fustein (zie blog 1: fustein is een weefsel van katoen en linnen) kunnen noemen.

Afb. 5; 3. Gummed linnen; 4. Zijden borduurgaren; 5. Zijden satijn; 6. Kapokvezel?

Vanwege de glans en het type lijkt de vezel die voor één van de vullingen van het reliëf is gebruikt, heel erg op die van een kapokvezel. Vanwege deze glans wordt kapok ook wel zijden katoen genoemd. Maar omdat in de vroege 17^de eeuw kapok nog niet veel in Nederland voorkomt, bestaat er twijfel en moet dit materiaal nog verder onderzocht worden.

Kleurstofanalyses

Van zes vezels werden kleurstofanalyses gemaakt met behulp van de chromatografiemethode; dit is een techniek waarmee kleurstoffen geïdentificeerd kunnen worden. Hierbij zijn de volgende bevindingen gedaan:

• De analyse van vezels van de ketting en inslagdraden van het fustein gaf wat betreft het vinden van een kleurstof een negatief resultaat.
• De analyse van het borduur- en contourgaren wijst uit dat het om een kostbaar en duurzame verving gaat. Als belangrijkste bestanddelen werden wede (afb. 6), indigo (afb. 7) pigment, sumac (afb. 8) en/of granaatappel (afb. 9) aangetroffen. Ook is de aanwezigheid van meekrap (afb. 10) aangetoond.
• Het zijden satijn is als weefsel (dus niet ketting en inslag draden apart!) op een eenvoudiger wijze geverfd met galappels (afb. 11). Dit geeft een bruin/zwarte kleur.
• De gummed canvas is ook geverfd met galappels maar met een lagere concentratie.
• Voor de zijden vuldraden is galappel gebruikt in combinatie met brazielhout, ook wel provinciehout genoemd, en het zogenaamde mul van de fijnere wortels van de meekrap.

Voor alle garens – ook voor het fustein – is als beitsmiddel de aanwezigheid van ijzer aangetoond. Voor het borduurgaren zijn sporen van koper gevonden.

Voorlopig is vast te stellen dat er voor het zwart verschillende soorten verfrecepten zijn gebruikt. Er is een diepzwarte kleur voor het borduur- en de contourgarens gebruikt en een bruin/zwarte kleur voor het zijden satijn. Om het borduurwerk beter te laten uitkomen is hoogstwaarschijnlijk bewust voor dit onderscheid in vervingen van beiden zijdes gekozen.

Wordt vervolgd

In deel 3 van deze blogserie zal ik verder ingaan op het borduurwerk van de borst. Lees ook deel 1 van deze blogserie: 'Een zeldzame ‘borst’ nader bekeken: Constructie #1'.

Afb. 6. Wede (wildebloemen.info); 7. Indigopigment (Wikipedia); 8. Sumac of fluweelboom (Wikipedia); 9. Granaatappel (Wikipedia); 10. Meekrap, ook wel kraplak genoemd (Wikipedia); 11. Galappel (Wikipedia)

Met dank aan

• Fries Museum Leeuwarden (Eveline Holsappel)
• Art Proaño Gaibor (Rijksdienst Cultureel Erfgoed)
• Bianca Du Mortier (Rijksmuseum Amsterdam)
• Marjolein Koek (Rijksmuseum Amsterdam)

Beeld: alle beelden zijn gemaakt door het Rijksmuseum, tenzij anders vermeld.