Vivre libre ou mourir!

Een lap stof. Dat is in feite wat het is. Toch is dit stukje stof een belangrijk collectiestuk. De lap zijde van ca. 69x55 cm is een voorbedrukt herenvest uit het einde van de achttiende eeuw.

Vesten werden eerst op een lap geborduurd of bedrukt voordat ze in elkaar gezet werden. Op deze lap werden de voorpanden, de zakkleppen en eventueel de kraag en knopen geborduurd of bedrukt.

Niet alle vesten werden uiteindelijk in elkaar gezet. In de collectie van het Kunstmuseum Den Haag zitten meer van dit soort herenvesten die, om wat voor reden dan ook, nooit afgemaakt zijn. Dit vest is echter een bijzonder geval, en wel door de teksten die erop gedrukt zijn: vivre libre ou mourir (leef vrij of sterf) en la nation, la loi, le roi (de natie, de wet, de koning), leuzen uit de Franse Revolutie (1789-1799).

Afb.1: voorbedrukte zakkleppen met revolutieleuzen, ca. 1791, coll. Kunstmuseum Den Haag.

Omslag in de mode

Weinig politieke gebeurtenissen hebben de mode zo zwaar beïnvloed als de Franse Revolutie. Met kleding kon je laten zien aan welke kant je stond, en dat kon je in de roerige revolutietijd zomaar eens het hoofd kosten.

De omslag in het modebeeld aan het einde van de 18^e eeuw wordt niet sporadisch toegeschreven aan de Franse Revolutie: waar vóór de Revolutie de Franse adel nog gekleed ging in overdadig kleurige zijden kostuums – voor de mannen veelal de habit à la française en voor de dames de robe à la française – verschoof het modebeeld tijdens, en ook na, de Revolutie naar een meer sobere mode, veelal beïnvloed door de Engelse kledij.

In werkelijkheid ligt het iets genuanceerder en zien we ook al ver voor de Revolutie een versobering van de mode en een voorkeur voor de Engelse stijl. Dat de Revolutie dit proces flink versnelde valt echter niet te ontkennen.

Revolutionaire mode

Wellicht het beste voorbeeld van hoe mode voor politieke doeleinden ingezet kon worden, zijn de opstandige sans-culottes. Zij gingen gekleed in lange pantalons (werkbroeken) in plaats van kniebroeken, zoals door de adel werd gedragen. Ook de bonnet rouge werd een belangrijk kledingstuk waarmee de politieke voorkeur kon worden aangegeven. Kleinere tekenen van verzet waren er veelvuldig in de vorm van kokardes en linten met politieke boodschappen.

Afb. 2: Frygische muts of Bonnet Rouge, ca. 1790-1794, collectie Kunstmuseum Den Haag.

Je zou misschien denken dat mode wel het laatste is waar men in deze woelige tijden aan dacht. Niets is echter minder waar. Verslagen van de revolutionaire regering laten zien dat hier veelvuldig over werd vergaderd. Er werd zelfs een plan opgeworpen om een nationaal kostuum te ontwerpen. Hiervoor werd de schilder Jacques-Louis David aangesteld. De zoveelste omslag in de Revolutie maakte echter dat hij werd bestempeld als vijand van de republiek, waarna er nooit echt een nationaal kostuum is gekomen.

Afb. 3: voorbedrukte zakklep, vivre libre ou mourir, ca. 1791, coll. Kunstmuseum Den Haag.

Constitutionele monarchie

Ook dit vest werd waarschijnlijk ingehaald door de Revolutie. De leuzen laten zien dat het vest in de beginjaren van de Revolutie gemaakt moet zijn. Vivre libre ou mourir (leef vrij of sterf), zoals te zien is op de rechterzak, is een bekende uitspraak van de Jakobijnen. De val van de Jakobijnen in 1794 maakt dat het vest hiervóór gemaakt moet zijn. 

Afb. 4: voorbedrukte zakklep, la nation, le loi, le roi, ca. 1791, coll. Kunstmuseum Den Haag.

De tekst op de linker zak biedt een nog preciezere datering: La nation, la loi, le roi (de natie, de wet, de koning). Het lijkt apart om royalistische teksten op een Revolutie-vest te plaatsen. In de beginjaren van de Revolutie was er echter nog het idee om de koning aan te laten, maar dan wel met ingeperkte macht. Het idee was om van Frankrijk een constitutionele monarchie te maken, naar Engels voorbeeld.

Deze constitutionele monarchie was in werking tussen september 1791 en september 1792 en dit lijkt dan ook de periode te zijn waarin dit vest bedrukt is. Koning Lodewijk XVI werd in augustus 1792 gevangengenomen tijdens de bestorming op de Tuillerieën waarna de monarchie op 21 september van datzelfde jaar officieel werd afgeschaft. Het toch vrij plotselinge einde van de monarchie kan goed de reden zijn dat dit vest nooit ineengezet is.

Afb. 5: detail voorbedrukte zakklep, vervaagde tekst op medaillons, ca. 1791, coll. Kunstmuseum Den Haag.

Roi Louis?

Niet alleen de leesbare teksten zijn interessant, ook de teksten die vrijwel weggevaagd zijn, geven meer informatie. Op de rechterzak zijn twee medaillons te zien. Op het linkermedaillion is nog net ‘Roi…’ zichtbaar, op het rechtermedaillon lijkt ‘Mira…’ te staan. Mogelijk stond hier oorspronkelijk ‘Roi Louis’ (koning Lodewijk) en ‘Mirabeau’*. Honoré-Gabriel Riqueti de Mirabeau (1749-1791) was een zeer omstreden maar bekende revolutionair uit de eerste jaren van de Revolutie. Hij was president van de Club der Jakobijnen en een voorstander van de monarchie (in constitutionele vorm).

De prominente rol van Mirabeau maakt het niet onwaarschijnlijk dat het zijn naam is die naast die van de koning prijkt. Hoewel hij in het begin van de Revolutie veel populariteit genoot keerde de Revolutie zich in 1794, enkele jaren na zijn dood, tegen hem, en werden zelfs zijn resten verwijderd uit de eervolle begraafplaats van het Parijse Panthéon.

Afb. 6: Portret van Honoré-Gabriel Riqueti de Mirabeau, Lambertus Antonius Claessens, coll. Kunstmuseum Den Haag.

Van lap naar vest

Hoe het vest ooit in Nederland is beland, is een mysterie. Mogelijk werd het vest al tijdens de Revolutie meegebracht naar Nederland, waar destijds veel Fransen naartoe vluchtten. Een deel van hen droeg zelfs bij aan ons eigen revolte: de Bataafse Revolutie (1794-1799).

Het is ook goed mogelijk dat het vest pas veel later naar Nederland kwam. Het vest kwam uiteindelijk in de collectie van het Kostuummuseum via de collectie van verzamelaar Cruys Voorbergh. Daardoor bevindt het zich tegenwoordig in de collectie van het Kunstmuseum Den Haag

De bedrukking van het vest laat zien hoe het er uiteindelijk uit had moeten hebben gezien. Er is aan de rechterzijde een rechte rij gedrukt van maar liefst 27 (!) knoopsgaten. Links duiden corresponderende stippen aan waar de knopen geplaatst zouden moeten worden. De rand onder de knopen laat zien dat het vest aan de onderkant recht zou worden, wat goed past in het modebeeld van de jaren 1790.

Onder deze rand zijn de zakken gedrukt die hier enkele centimeters boven geplaatst zouden moeten worden. Links- en rechtsboven zien we dat in de ruimte die weggeknipt moet worden voor de armsgaten de randen voor de kraag zijn bedrukt. Kleine randjes links- en rechtsonder werden mogelijk aan de kraag gezet. De achterkant van het vest zou zoals gebruikelijk van een minder kostbare stof zoals linnen of katoen worden gemaakt. 

Afb. 7:  vest in vergelijkbaar model, circa 1785-1799, coll. Kunstmuseum Den Haag.

*met dank aan Lucie Marandas

Verder lezen

• Aileen Ribeiro, Fashion in the French Revolution (1987)
• Alexander Maxwell, Patriots against fashion, Clothing and Nationalism in Europe’s Age of Revolutions (2014)
• Nicole Pellegrin, Les Vêtements de la Liberté, Abécédaire des pratiques vestimentaires françaises de 1780 à 1800 (1989)
• Palais Galliera, Modes & Révolutions (1989)
• Tirza Westland, ‘Kleren maken de man. Nationaal kostuum tijdens de Franse Revolutie, 1789-1799’, in Codex Historiae (2018)