Stil verzet: het sieraad in oorlogstijd
In 2019 en 2020 staan we op verschillende manieren stil bij het beëindigen van de Tweede Wereldoorlog, 75 jaar geleden. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei organiseert in aanvulling op de bestaande herdenkingen en vieringen een groot aantal evenementen waarbij vier doelstellingen als uitgangspunt worden gebruikt. [1]De eerste doelstelling richt zich op het ‘ophalen en brengen van verhalen over oorlog en vrijheid – zowel historische als actuele – in alle gemeenten’. Een van de manieren waarop die verhalen een gezicht kunnen krijgen is door te kijken naar sieraden die men in de periode 1940-1945 in Nederland droeg.[2]
Betekenisdragers
In tijden van oorlog kunnen sieraden het verschil maken tussen leven en dood. Sieraden zijn klein, makkelijk mee te nemen en goud en zilver behouden net als edelstenen altijd hun waarde. Het ruilen van sieraden voor voedsel, transport of bescherming is zo oud als de wereld en ook op dit moment spelen sieraden een rol bij politieke onrust en conflicten wereldwijd. Sieraden kunnen in oorlogstijd echter ook een hele andere betekenis krijgen. Kleine en op het eerste gezicht onopvallende sieraden kunnen een stille maar uitermate sterke boodschap verkondigen als teken van verzet. In mijn eerste blog voor Modemuze staan een aantal van die sieraden centraal.
Investering
Na de capitulatie van Nederland op 15 mei 1940 nam de vraag naar sieraden, anders dan men misschien zou verwachten, flink toe. Niet wetende wat er met de Nederlandse gulden zou gaan gebeuren zien we een toename in het omzetten van vermogen naar juwelen van edelmetaal en bezet met edelstenen. Er vanuit gaande dat deze materialen altijd hun waarde zouden behouden werden sieraden een heuse investering.[3] Juwelier Steltman uit Den Haag verkocht in het boekjaar 1940-1941 meer dan ooit tevoren en de voorraad van zowel antieke als moderne juwelen slonk snel. Dat de sieraden echt als investering gezien werden blijkt uit het feit dat er in de notulen van dat jaar geklaagd werd over het feit dat de klant “meer let op de waarde dan op de schoonheid”.[4]
Duitse maatregelen
Naarmate de oorlog voortduurde werden er echter steeds meer maatregelen genomen waardoor edelsmeden, edelsteenslijpers, zetters en juweliers hun werk niet goed meer konden uitoefenen. Personeel werden naar het front gestuurd om te vechten of werden op een andere manier ingezet in de oorlogsindustrie. Het gebruik van goud, zilver en platina werd aan banden gelegd en ook de handel in edelstenen kwam stil te liggen. Over de zwarte handel die vervolgens ontstond zijn weinig gegevens bekend maar het is een feit dat er tijdens de oorlog op grote schaal sieraden en ruwe materialen werden verhandeld.
Muntsieraden
In april 1941 legde de Duitse bezetter officieel beslag op het zilveren Nederlandse muntgeld. Een groot deel daarvan werd echter helemaal niet ingeleverd maar omgezet in allerlei sieraden. Muntsieraden met de beeltenis van Koningin Wilhelmina (1880-1962) werden een populair middel om stilletjes te protesteren tegen de bezetter, maar ook om de trouw aan het Nederlandse Koningshuis duidelijk te maken. Hoewel de Koninklijke familie niet in Nederland verbleef was het geloof in de monarchie een belangrijke steunpilaar gedurende de oorlog. Een ontelbare hoeveelheid rijksdaalders, guldens, kwartjes en dubbeltjes moeten zijn uitgezaagd, omgevormd en aan elkaar zijn verbonden om armbanden, oorbellen, ringen, broches en halskettingen te maken.[5] Ook reversspelden waren enorm populair en werden vaak door verzetsmensen gedragen. Door de speldjes onder hun revers te dragen konden ze zich aan elkaar kenbaar maken.[6]
Margriet
Op 19 januari 1943 werd in het Canadese Ottawa de derde dochter van Prinses Juliana en Prins Bernard geboren, Margriet Francisca. Het duurde niet lang voordat er sieraden in omloop kwamen die dit heugelijke feit vierde maar tegelijkertijd ook weer een teken waren van stil protest. Veel van die margriet sieraden zijn broches en vaak zijn ze vervaardigd van keramiek. Dat materiaal was niet aan banden gelegd en daar werd gretig gebruik van gemaakt. Dat dit niet een typisch Nederlands fenomeen was bleek tijdens een bezoek aan het Deense Koldinghus vorig jaar. In een prachtige tentoonstelling over de relatie tussen macht, politiek en sieraden zag ik opeens een paar margriet sieraden liggen. De Deense conservator ging er vanuit dat dit type sieraden alleen in Denemarken gemaakt waren. De huidige Koningin Margrethe II werd een week na de invasie van Denemarken geboren op 16 april 1940 en al snel werd er een sieradenlijn met margrieten gelanceerd. Ook daar werden de margrieten nationale symbolen van vaderlandsliefde en tekenen van stil verzet.[7]
De geboorte van Prinses Margriet is ook op een andere manier verbeeld in een sieraad. De broche met de drie gele kuikens (zie afbeelding 1) verwijst naar de drie kleine prinsesjes Beatrix, Irene en Margriet en het geloof in de voortzetting van het Nederlands koningshuis.
Internationaal
Nederland was niet het enige land in Europa waar dit soort sieraden circuleerde. Denemarken is al genoemd, maar ook in Engeland en Frankrijk werden tijdens de Tweede Wereldoorlog sieraden met een politieke boodschap vervaardigd. Het beroemde Franse juwelenhuis Cartier had ook al tijdens de Eerste Wereldoorlog kleine sieraden uitgebracht die alle gruwelijkheden van de oorlog verbeelden. Broches met bommenwerpers, mitrailleurs, kanonnen en het symbool van het rode kruis vonden gretig aftrek.[8] Tijdens de Tweede Wereldoorlog ging Cartier, onder leiding van de beroemde ontwerpster Jeanne Toussaint (1887-1976), opnieuw de oorlog in sieraden verbeelden. Een beroemde voorbeeld zijn de zogenaamde ‘kooi’ broches, waar een vogel gevangen zit in een kooi. Tegen het einde van de oorlog ging men ontwerpen maken waarbij het vogeltje voorzichtig uit de kooi kwam.[9] De vestiging van Cartier in New York maakte onder andere sieraden met de letter ‘V’ voor victory en ook in Nederland kennen we daar voorbeelden van.[10]
Na de bevrijding
Muntsieraden bleven ook na de bevrijding in mei 1945 populair en een heel mooi voorbeeld is de broche van een zilveren rijksdaalder waar om het portret van Wilhelmina heen de tekst ‘Vrede 1945’ is uitgezaagd. Omdat er vlak na de bevrijding geen edelmetalen konden worden geïmporteerd werd er ook veel omgesmolten. Bijvoorbeeld voor de ronde broche waar tussen alle vlaggen van de geallieerden de tekst ‘1940 Vrije Volkeren Sterven Niet 1945’ staat. Van deze broche is ook een Engelse variant gemaakt met de tekst ‘Forever Flying for Freedom’. Waarschijnlijk werden deze cadeau gedaan aan geallieerde soldaten.[11]
Op dit moment zijn geen van deze sieraden op zaal in het Rijksmuseum te zien, maar er zijn plannen om een selectie oorlogssieraden op te nemen op de afdeling 20e eeuw.
Noten
[1] Zie https://www.4en5mei.nl/75-jaar-vrijheid/doelstellingen
[2] Alle getoonde sieraden van het Rijksmuseum zijn afkomstig uit de collectie van Marjan Unger (1946-2018) en haar man Gerard Unger (1942-2018). In respectievelijk 2010 en 2018 schonken zij in totaal zo’n 700 sieraden aan het Rijksmuseum, waaronder een grote collectie uit de periode 1940-1945.
[3] Zie M. Unger, Het Nederlandse sieraad in de 20e eeuw, Bussum 2004, pp. 194
[4] Zie M. Eisses en M. Hohé, Haagse Chic. Steltman: 100 sieraden & zilver, Zwolle 2017, pp. 65
[5] In de collectie van het Rijksmuseum bevinden zich zo’n gouden en zilveren 45 muntsieraden.
[6] Unger 2004, pp. 190
[7] In de collectie sieraden de Deense Koninklijke familie waren al meer margriet sieraden aanwezig. De oma van Koningin Margrethe, Koningin Margaretha van Zweden (1882-1920), bezat onder andere een met diamanten bezette margriet broche. Zie voor meer informatie over de Deense margrietsieraden: A. Nørskov Mørch e.a., The Splendour of Power. Koldinghus 750 years: 1268-2018, Koldinghus 2018, pp. 403
[8] Nørskov Mørch 2018, pp. 318-319
[9] Nørskov Mørch 2018, pp. 324-326
[10] De afbeelding van de Cartier ‘Victory’ broches is afkomstig van: http://www.vintageadbrowser.com/jewelry-and-watches-ads-1940s/9#adrmz06l4qh45873
[11] Unger 2004, 252
Deel
Aanvullingen
Vul deze informatie aan of geef een reactie
Reactie