Een zeldzame ‘borst’ nader bekeken: Constructie #1

Voor het eerst wordt met verschillende methodes diepgaand materiaal-technisch onderzoek gedaan naar een letterlijk unieke vroeg 17^de-eeuwse ‘borst’ afkomstig uit de kostuum-/textielcollectie van het Fries Museum. Dit onderzoek verschaft meer duidelijkheid over de constructie, de diversiteit van de vezels en de gebruikte borduur- en naaitechniek(en). In drie blogs vertelt Mieke Albers over het onderzoek en de resultaten tot nu toe. Deze eerste blog gaat over de constructie van de borst.

Het onderzoek naar deze borst is ten bate van een nieuw handboek over de mode in de 17^de-eeuwse Nederlanden, dat over een aantal jaar zal verschijnen. Het onderzoek wordt verricht door de afdeling Textielconservering van het Rijksmuseum in samenwerking met de Rijksdienst Cultureel Erfgoed.

Wat is een ‘borst’?

Wat is een borst eigenlijk? Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal geeft als omschrijving ‘Een lap van kostbare stof vroeger door vrouwen op de boezem gedragen’. Dit is een heldere uitleg, maar voor het grondig onderzoek is er meer informatie nodig. Om zo veel mogelijk bronnen te kunnen raadplegen is het handig om te weten welke woorden andere talen gebruiken voor borst. De vertalingen zijn respectievelijk Engels, Duits en Frans: stomacher, bruststecker en devant de gorge.

De vorm van een borst is V- of U-vormig en is opgebouwd uit meerdere lagen. Ter versteviging werden vaak baleinen ingenaaid. Het werd vanaf de tweede helft van de 16^de eeuw tot aan het midden van de 18^de eeuw in verschillende vormen over de borst en de buik gedragen.

In de 17^de eeuw werd de borst gecombineerd met een openvallende jas, ook wel een vlieger genoemd, en een rok. Het kon als een deel van een lijf of een apart kledingstuk worden gedragen.

Kosten noch moeite werden gespaard bij de vervaardiging. Het borduurwerk werd zowel uitgevoerd in goud- en zilverdraad, met parels en gekleurde floszijde als ook in zwartzijden reliëfwerk. Verschillende damesportretten uit de eerste helft van de 17^de eeuw zijn hier illustratief voor. De Friese borst heeft zwartzijde reliëfwerk.

De constructie

Afb. 2

De borst uit Friesland is opgebouwd uit een stevige onderlaag die vervaardigd is uit een grof plantaardig weefsel met ingestikte baleinen en een bovenlaag met een verfijnd reliëf borduurwerk. De borst is in het verleden verkleind en is nu 26 cm breed en 29,5 cm lang (afb.2). Wat de oorspronkelijke maten zijn geweest is niet te zeggen.

Afb. 3

Aan de onderkant van de borst zijn zowel links als rechts twee slippen genaaid (afb. 3).

Afb. 4 en 5

De ondergrond van het borduurwerk is een bruin/zwarte satijn. Duidelijk zichtbaar is het kleurverschil tussen deze zijden satijn en het borduurwerk (afb. 4 en 5).

Afb. 6

Omdat de middenvoornaad tot halverwege de borst openligt, kon met behulp van kleine stukjes foam voorzichtig een helft van het borduurwerk worden opgelicht zodat de bovenste laag van het onderste deel, een zogenaamde ‘gummed canvas’ zichtbaar wordt (afb. 6).

Het borduurpatroon

Het borduurwerk is langs de middenvoornaad symmetrisch opgebouwd en het patroon bestaat uit bladeren, festoenen en fabeldieren. De fabeldieren zijn afwisselend naar elkaar toe- en van elkaar afgewend (afb. 7).

Afb. 7, Voorkant Borst, beeld Fries Museum

Een Nederlands patronenboek laat een voorbeeld van een tekening zien van dit soort fabeldieren (afb. 8).

Afb. 8. Collectie Metropolitan Museum of Art, Elisha Whittelsey Fund 1955, pag. 41, New York - Afb. 9. D. Bailly, Mogelijk Aeltgen Cornelisdr. van Onderwater, vrouw van Nicolaas van Reygersberg, 1628, Groninger Museum, inv. 1931.0130

Een vergelijkbaar patroon is te zien op deze afbeelding waarop mogelijk Aeltgen Cornelisdr. van Onderwater is afgebeeld (afb. 9). De afbeelding is gedateerd in 1628; dit zou een aanduiding voor de datering van de Friese borst kunnen zijn. Ook deze borst is symmetrisch opgebouwd langs de middenvoor-lijn, met dit verschil dat een rij knoopjes zichtbaar is. Daarom is bij het bestuderen van de borst gekeken of sporen van aangezette knoopjes te vinden waren. Tot nu toe hebben wij dit niet kunnen vinden.

Jammer is dat op deze afbeelding niet zichtbaar is hoe de vorm aan de onderkant verloopt en of er slippen zijn aangebracht.

Trenzen

Afb. 10, 11 en 12

Om de ‘borst’ aan de onderkleding, de vlieger, of het korset te kunnen bevestigen zijn zowel aan de boven- als aan de onderzijde 2 x 2 trenzen aangebracht (afb. 10-12). Daar waar aan de onderzijde de trenzen zijn geplaatst zijn ook nestelgaten zichtbaar; drie aan iedere kant waarvan één trens is doorgesneden, zowel links als rechts, als gevolg van een verkleining. De trenzen zijn gemaakt door een lusje van vier linnen draden te maken en deze te verstevigen met een rij knoopsgatensteken die gewerkt zijn met een zijden draad. De nestelgaten zijn afgewerkt door deze te cordonneren met een zijden draad.

Afb. 13. Achterkant: 1. Opgebouwd uit plantaardig weefsel (fustein) in keperbinding; 2. Stevige onderlaag van gegomd linnen

Fustein en gummed canvas

De achterkant van de borst is opgebouwd uit een stevig weefsel dat in een keperbinding is geweven en fustein wordt genoemd (afb. 13). De garens die gebruikt zijn voor óf de ketting, óf de inslag van het weefsel van de borst zijn geïdentificeerd als katoen en linnen.

Fustein is een stevige stof die in uiteenlopende patronen kan worden geweven. Het werd van de 17^de tot de 19^de eeuw algemeen gebruikt voor beddengoed en voeringstof voor kleding. Vóór de 17^de eeuw werd het gemaakt van een wollen kamgaren en daarna van zuivere katoen of van mengsels van katoen en linnen. Tegenwoordig is het meestal een katoenen keper met een zeer korte pool. Fustein wordt ook wel bij verschillende bronnen omschreven als bombazijn.

Ter versteviging is bovenop het linnen (gezien vanaf de voorkant) een gummed canvas bevestigd (afb. 13). Dit is een linnen of hennepachtig weefsel dat is behandeld met een gom, hars of lijm. Bekijk een vergelijkbaar weefsel in het boek Patterns of Fashion 5, van o.a. Jenny Tiramani, uitgegeven door de School of Historical Dress.

Afb. 14. Achterkant: 3. 7 baleinen links en rechts; 4. 1 balein linker en rechter slip

Baleinen

Aan de achterkant van het Friese borst zijn zowel aan de linker- als aan de rechterzijde 8 rijen stiksels te zien waartussen baleinen zijn gestoken (afb. 14). Onder de slippen links en rechts zijn kleine baleinen genaaid.

Afb. 15. Het woord balein is afgeleid van het Latijnse woord baleana en het Griekse woord phallaina, die walwis betekenen. Beeld Wikipedia

Het woord balein is afgeleid uit het Latijn en het Grieks en betekende walvis (afb. 15). Het is een elastische, hoornachtige stof van keratine afkomstig uit de zogenaamde baard van een baleinwalvis. Deze baard heeft een soort van zeefachtige (gebits-)structuur waarmee plankton uit het water kan worden gefilterd. Afhankelijk van de walvissoort, kan een balein 0,5 tot 3,5 meter lang zijn. Balein is breder aan de tandvleeszijde.

Wordt vervolgd

In de volgende blog vertel ik meer over de vezel- en kleurstofanalyses van de garens en stoffen van het Friese borst. De derde blog gaat over het borduurwerk van de borst.

Met dank aan

• Fries Museum Leeuwarden (Eveline Holsappel)
• Art Proaño Gaibor (Rijksdienst Cultureel Erfgoed)
• Bianca Du Mortier (Rijksmuseum Amsterdam)
• Marjolein Koek (Rijksmuseum Amsterdam)

Beeld: alle beelden zijn gemaakt door het Rijksmuseum, tenzij anders vermeld.