Van Josephine Bonaparte tot Tupac: het ‘paisleymotief’ als statussymbool

De kledingkeuze van Napoleons vrouw, Josephine Bonaparte en van Hip Hop-legende Tupac Shakur verschilden enorm. Toch is er een motief dat in hun beide kledingkasten prominent aanwezig was; het paisleymotief.[1] Daarmee duidden ze beide een sociale status aan, maar wel twee hele uiteenlopende. Terwijl Josephine met het motief aangaf bij een elitaire bovenlaag te horen, liet Tupac met zijn keuze voor paisley zien dat hij zich associeerde met de gevaarlijkste bendes in de wereld.

Van buteh naar Paisley: de oorsprong

De oorsprong van het motief ligt in de Noord-Iraanse/Indische gebieden rond het jaar 200. Het staat hier bekend als de buteh: een motief dat verwijst naar de mango en de oneindigheid van het leven symboliseert.[2] Het motief komt voor in de kasjmieren sjaals uit het de Noord-Indische gebied Kasjmir en wordt in de 18^e eeuw massaal geïmporteerd naar Europa door de Engelsen.[3] De Schotse stad Paisley kopieert in de 19^e eeuw kasjmieren sjaals en doopt de buteh tot het paisleymotief.[4]

Afb. 2 Europese kasjmieren damessjaal, 1830, schenking 1959, collectie Centraal Museum (12534). Zie database Modemuze.

Afb. 3 Rode kamgaren wollen doek, met geborduurd kasjmierpatroon, Bruikleen De Ottema-Kingma Stichting, collectie Fries Museum (T1982-185). Zie database Modemuze.

Les palmes in kasjmier: alleen voor de elite

Alhoewel kasjmier al in de 17^de eeuw bekend was in Europa, werd het aan het begin van de 18^de eeuw een vast onderdeel van de mode. De dames droegen aan het eind van de 18^de eeuw en begin 19^de eeuw empirejaponnen die nauwelijks isolerend waren. De kasjmieren sjaals waren een uitkomst om het lichaam goed warm te houden. Daarnaast hadden de kasjmieren sjaals ook een imponerende functie.

Josephina Bonaparte, Napoleons eerste vrouw, beschikte over zestig kasjmieren sjaals waarvan enkelen 8.000 tot 12.000 franken hebben gekost.[5] Haar empirejaponnen waren vaak bewerkt in dezelfde motieven als de sjaals, met het ‘paisleymotief’, dat in deze periode bekend stond als palme of buteh. Dit laatste werd de standaard voor het Parijse kostuum, dat afbeelding 4 illustreert.  Op afbeelding 5 is bij een japon uit 1810 te zien hoe dit motief werd toegepast op empirejaponnen.

Afb. 4 Kasjmieren japon. Bron: Journal des Dames et des Modes, 1811.

Afb. 5 Japon, 1810, bruikleen 1924, collectie Centraal Museum (4478). Zie database Modemuze.

Door de exclusiviteit van kasjmier aan het begin van de 19^e eeuw werden de sjaals een statussymbool: modieuze textiel van de gegoede burgerij. Ten tijde van het Eerste Franse keizerrijk (1804-1814) was een kasjmieren sjaal een gebruikelijk cadeau van de bruidegom aan de bruid, en in Nederland was het een cadeau van uitzonderlijke waarde.[6]

In 1805 ontwierp Joseph Jacquard een machine waarmee hij kasjmieren sjaals in grote aantallen kon produceren, bekend als het Jacquard-getouw. De machine werd al snel gebruikt in de textielfabrieken in de Schotse stad Paisley, waar producenten zich voornamelijk richtten op de grote vraag naar de kasjmieren sjaals en op grote schaal kopieën gingen produceren. Tegen 1870 waren de gloriedagen van de kasjmieren paisleysjaal voorbij: al voor 1 pond kon men een sjaal kopen, waardoor het exclusieve aura helemaal verdween.[7] Nu kon iedereen een ‘exotische’ sjaal dragen.

Paisley Power: hippies in de jaren 60

Het duurt bijna 100 jaar voordat de glorie van het paisleymotief weer massaal terugkeert in kledingstukken, dit keer door de jongeren over de hele wereld. De aantrekkingskracht van niet-Westerse muzikale en artistieke invloeden overheerst in de jaren 60. Hippe popsensaties als The Beatles, The Rolling Stones en The Jimi Hendriks Experience (zie afbeelding 6) absorbeerden deze invloeden en maakten spirituele reizen naar India. De zogenaamde ‘hippie-trail’ diende als voorbeeld voor veel jongeren, zoals de subcultuur de Beatniks, om op reis te gaan naar India en zich te laten inspireren door de filosofie en de mode uit dit ‘exotische land’.[8]

Afb. 6 Jimi Hendrix in Paisley.

Carnaby Street in 1968. De straat stond vol met moderne en kleurrijke mensen en kleding. Het paisleymotief komt hier vaak voor; in winkels, op kleding en zelfs op auto’s. Bron: YouTube

Dichterbij huis vormde Carnaby Street in Londen het centrale punt waar de laatste paisleymode bemachtigd kon worden, zoals te zien is in bovenstaand YouTube-filmpje. John Stephen, bekend als ‘de koning van Carnaby Street’, is dé designer in de jaren 60 in Londen en is een van de ontwerpers die The Peacock Revolution heeft doen opkomen. Hierbij maakten hij en andere designers extravagante, levendige mannenkleding met gebruik van Indiase motieven zoals de originele buteh of het paisley.

Het paisley werd hier geassocieerd met rebellie: het was een statement van non-conformisme; een alternatieve stijl die sterk contrasteert met de sobere kledingstijl die op dat moment de standaard is.[9] De rebellerende jeugd was vooral bezig met zelfontplooiing en zich onderscheiden van de gevestigde orde. Door het dragen van prints zoals paisley werd dit ook visueel benadrukt.[10] Ook in Nederland raakten ontwerpers geïnspireerd door deze modeontwikkelingen, zoals de flamboyante couturiers Frank Govers (afb. 7) en Cargelli (afb. 8).[11] De Peacock Revolution kende tot het eind van de jaren 70 veel navolging, en heeft in de jaren 90 nog als modevoorbeeld voor de neo-hippies gediend.[12]

Afb. 7 Frank Govers, Zomerjurk, 1960-1970, schenking 1991, collectie Amsterdam Museum (KA 19129). Zie database Modemuze.

Afb. 8 Cargelli, jurken vrouwenkleding, 1965, schenking 1974, collectie Gemeentemuseum (0556596). Zie database Modemuze.

De ‘Gangs’ van Los Angeles

In een Amerika waar slavernij officieel is afgeschaft, maar rassenverschillen nog duidelijk worden benadrukt, hebben Afro-Amerikanen in de jaren 1960 haast geen mogelijkheden om zich bij een club of partij aan te sluiten. Afgezien van de politieke partij The Black Panther Party, was het Raymond Washington die in 1968 samen met vrienden een bende oprichtte waarbij Afro-Amerikanen uit Los Angeles zich konden aansluiten. Deze bende is vanaf 1969 bekend of zelfs berucht als de ‘Crips’ (afb. 9).  Met de opkomst van de bende ‘Bloods’ drie jaar later ontstaat er een grote concurrentiestrijd tussen deze twee bendes, die hen een flinke, veelal criminele reputatie bezorgt.[13] Zo zijn ze vaak betrokken geweest in hevige schietpartijen en liquidaties.

Afb. 9 Foto van de leden uit de ‘Crips’ in Los Angeles.

Een van de eerste leden van de Crips, bekend als ‘Buddha’, is befaamd om zijn gebruik van de kleur blauw. Zo draagt hij blauwe Levi’s jeans, shirts en vooral de blauwe bandana met paisleymotieven. Hij overlijdt in 1973 en om hem te eren, dragen Crips-leden vanaf dit moment de blauwe bandana’s. Het wordt een vast onderdeel van de kleding van de Crips-bende.[14] Om zich te onderscheiden nemen de Bloods de kleur rood aan om zichzelf te identificeren en dragen vooral rode bandana’s. Het gebruik van het paisleymotief, in combinatie met een van deze kleuren, is vanaf dit moment een punt van herkenning voor de associatie met een bepaalde bende.  De paisley-motieven in de toegepaste kleur kunnen ook voorkomen op andere kledingstukken, zoals truien en broeken. Het verwijst naar het gevaar waartoe zij bereid zijn.[15]

Vanaf de jaren 90 worden de gekleurde bandana’s een modieus onderdeel in de Hip Hop-scene. Een aantal Hip Hop-artiesten, zoals Snoop Dogg en The Game, is onderdeel van een van deze bendes en laten dit zien door de gekleurde bandana te dragen. Zij vertegenwoordigen zo hun bende, bijvoorbeeld in de videoclip hieronder ‘Gangbangin’ van Snoop Dogg en The Game. Maar andere niet-leden, zoals Tupac, dragen de bandana’s om de aura van het ‘gevaar’ te projecteren. De bandana’s komen nog steeds vaak voor in de outfits van de rappers in Hip Hop-scènes, bijvoorbeeld bij Nederlandse rapper Blink (afb. 9).

Snoop Dogg - Gangbangin' 101 ft. The Game.

Afb. 9 Witte Bandana met zwarte figuren, 2004-2007, collectie Rotterdam Museum (85540). Zie database Modemuze.

Het toepassen van de gekleurde bandana’s met paisleymotieven wordt tegenwoordig ook vaak gedaan door gangbare kledingmerken, zoals The North Face, Adidas en Moschino. Zo maakt The North Face winterjassen met de blauwe en rode paisleybandanaprint en heeft Adidas in 2015 een hele collectie gemaakt geïnspireerd op zwarte en witte bandana’s. Moschino Resort liet zich ook inspireren door deze ‘street-look’, zoals te zien is op afbeelding 10. Het is een referentie aan een eeuwenoude geschiedenis van het gebruik van paisley, maar het creëert misschien niet het gewenste effect, wanneer je door de straten van ‘the City of ‘Angels’ loopt.

Afb. 10 Moschino Resort, rode paisley-jurk van zijde, 2015.

Literatuur

• Covey, Herbert C., Crips and Bloods: A Guide to an American Subculture, Greenwood 2015.
• Lévi-Strauss, M., Cashmere; a French Passion 1800-1880, Thames & Hudson (Londen) 2013.
• Shatanawi, M., Modest, W., The Sixties: a Worldwide Happening, Lecturis (Amsterdam) 2015.
• Steinberg, Shirley R., Priya Parmar, Birgit Richard, Contemporary Youth Culture: An International Encyclopedia, volume 2, ABC-CLIO 2005.
• Williams, Stanley Tookie, Blue Rage, Black Redemption: A Memoir, Simon & Schuster 2007, pp. 91–92, 136.
• ‘Tentoonstelling Frank Govers’, StadTiel.nl, 7-10-2015, <http://stadtiel.nl/lokaal/tentoonstelling-frank-govers-23898> [26-10-2016].
• Documentaire: Crips and Bloods; Made in America, Stacy Peralta (regie), 2008.