Textielschat uit zee

In 2014 vonden duikers van Duikclub Texel in een nieuw vrijgekomen scheepswrak bij Texel een kist vol textiel. Een belangrijk deel van de opgedoken schat bestaat uit zeventiende eeuwse kostuums. Waarschijnlijk was de kist eigendom van een zeer welgestelde dame, vermoedelijk uit de kringen van het Engelse hof. De toegepaste materialen en technieken zijn enorm rijk en gevarieerd. Een maritieme textielvondst van dit formaat is uniek in de wereld. Begin 2016 werd een eerste verkennend onderzoek uitgevoerd door de auteurs Sjoukje Telleman en Marijke de Bruijne, beiden Restauratoren in Opleiding (RIO) aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). Dankzij dit onderzoek is meer inzicht gekregen in de opgedoken textielcollectie.

De Rede van Texel was in de zeventiende eeuw één van de belangrijkste ankerplaatsen van de wereld. Op goede dagen lagen hier honderden schepen voor anker, te wachten om geladen of gelost te worden. Op deze plek vergingen ook veel schepen. De locatie van een aantal van die scheepswrakken is bekend, heel veel andere liggen waarschijnlijk nog verscholen onder het zand. Door stromingen in de Waddenzee komen soms ineens nieuwe wrakken bloot te liggen. Op het nieuw vrijgekomen wrak werden naast textiel leren boekbanden, zalfpotjes, servies, aardewerk en grote hoeveelheden mastiek en vooral palmhout aangetroffen. Het schip kreeg daarom de naam ‘palmhoutwrak’. Het was waarschijnlijk een middelgroot handelsschip uit ongeveer 1640. De datering is onder andere gebaseerd op de vondst van een Jacobsstaf (een meetinstrument voor het navigeren op zee), waar het jaartal 1636 in staat gegraveerd.

Waar bestaat de schat uit?

De textielvondst werd ondergebracht bij Museum Kaap Skil op Texel. In aanloop naar de tijdelijke tentoonstelling van de vondst die van 14 april tot 16 mei 2016 in Kaap Skil werd gehouden, deden de auteurs een verkennend onderzoek naar de textielcollectie. Doel van het onderzoek was om in kaart te brengen waar de collectie nu precies uit bestond. Hiervoor is gekeken naar het materiaal, de gebruikte technieken, de patronen, de maten en de conditie van alle fragmenten. Alle gevonden textielfragmenten zijn bekeken, beschreven, gefotografeerd en gedocumenteerd.

Opmeten van zijden kousen, Marijke de Bruijne.

Er waren in totaal 108 losse textielfragmenten. Die werden gecategoriseerd, waarna 26 objectgroepen konden worden onderscheiden. De fragmenten binnen elke groep komen qua materiaal en techniek overeen. Elf van deze groepen zijn met zekerheid als kostuum of kostuumonderdeel te identificeren. Daaronder bevinden zich onder meer een complete jurk, een lijfje, mogelijk een cape, een paar kousen en drie paar losse mouwen. De overige groepen lijken te bestaan uit verschillende vormen van interieurtextiel, maar de voormalige functie van deze objecten is niet direct vast te stellen. De weefsels vertonen een enorme variatie aan technieken en zijn zeer rijk uitgevoerd. Verschillende objecten bevatten borduursels van zilver- en gouddraad, in enkele gevallen is metaaldraad ingeweven. Een groot deel van de fragmenten is nog altijd intens rood van kleur, in uiteenlopende tinten.

Uit het onderzoek bleek dat de kostuumonderdelen waarschijnlijk uitsluitend dameskleding bevatten. Bovendien bleken de maten en modellen van de kostuums grotendeels overeen te komen. Daardoor ontstond het idee dat de collectie de persoonlijke garderobe bevat van één dame. In de kist werden tevens persoonlijke verzorgingsspulletjes gevonden: een rijkelijk geborduurd tasje van rood velours met bijbehorende borstel, een luizenkammetje en twee pomanders (geurbollen) van zeer fijn bewerkt metaal. Dit lijkt de hypothese te bevestigen dat de collectie de persoonlijke garderobe was van een welgestelde dame.

Opmeten van een lijfje van brokaat, Sjoukje Telleman.

Er is alleen bovenkleding gevonden, geen hemden, kragen of manchetten. Bovendien zijn alleen proteïne (dierlijke) vezels gevonden: vrijwel alle objecten bestaan uit zijde, een enkel object is van wol. Objecten van katoen of linnen ontbreken. Het is mogelijk dat het milieu waarin de objecten zich bevonden gunstiger was voor proteïne dan voor cellulose (plantaardige) vezels en dat eventueel aanwezige objecten van linnen en katoen daardoor geheel zijn verdwenen.

Vragen

Er valt nog veel te onderzoeken aan de textiel; de vondst roept veel vragen op, niet alleen over van wie de collectie was, maar ook bijvoorbeeld: waren de kostuums compleet? Zijn de kostuums gedragen? Welke kleur had de textiel oorspronkelijk? Welke materialen werden gebruikt? Wat is de herkomst, waar werd het gemaakt? Hoe is het mogelijk dat de textiel bewaard is gebleven? Waardoor is het ene stuk veel beter bewaard gebleven dan het andere? Hoe zal het materiaal reageren nu het na zoveel tijd boven water is? Hoe snel zal de textiel nu verder achteruit gaan? Hoe kunnen we de textiel behouden voor de toekomst? Op het moment wordt onderzoek naar een aantal van deze vragen opgezet.

Schetsen van de constructie van de japon, Sjoukje Telleman.

Unieke textielvondst

Een maritieme textielvondst van dit formaat is uniek en om verschillende redenen zeer bijzonder. In de eerste plaats heeft de textiel bijna 400 jaar onder water gelegen. Hoe komt het dat de textiel in relatief zo goede staat uit het water is gekomen? Dit is (nog) niet helemaal duidelijk, maar vermoedelijk heeft de kist diep onder het zand gelegen, waar licht, zuurstof, bacteriën, schimmels en zeestromingen weinig invloed hadden. In de tweede plaats is de vondst bijzonder omdat het gaat om kleding uit de zeventiende eeuw. Uit deze periode is wereldwijd zeer weinig kleding bewaard gebleven. Textiel was in die tijd zeer kostbaar. In alle kringen, van arm tot rijk, werd textiel gedragen, vermaakt en hergebruikt tot het ‘tot op de draad’ versleten was. Een derde reden die de vondst zo bijzonder maakt, is de rijkdom en gevarieerdheid. Elke groep objecten bestaat weer uit andere weefsels en technieken. Daarom is deze vondst belangrijk voor de uitbreiding van onze kennis over zeventiende eeuwse textiel. De vondst is met reden een schat te noemen.

Enkele objecten uitgelicht

Een object waar onze mond van open viel toen we het voor het eerst zagen, bestond uit een groep fragmenten gemaakt van een bijzondere stof met een hele lange pool en intense rode kleur. Bij elkaar vormen deze fragmenten een enorme cirkel van meer dan twee meter breed, die vermoedelijk een cape vormden. Door de felle kleur en de nog rechtopstaande pool lijkt het geheel wel op een modern nepbontje! Het is ongelofelijk dat dit er na 400 jaar onder zee nog zo uit ziet. Het moet een spectaculair kostuum zijn geweest.

Serie fragmenten, vormen samen een cirkel van meer dan 2 meter breed.

Felrode pool van het fragment staat nog omhoog.

Een object dat de rijkdom van de collectie illustreert is een grote rechthoekige rode lap geborduurd met zilver en gouddraad. Hoewel van dit object niet duidelijk is wat de functie is geweest en het erg is aangetast, is nog goed te zien hoe mooi deze lap moet zijn geweest. Naast ster- en zonmotieven zijn diverse zoogdieren te onderscheiden. In een andere rechthoekige zijden lap, zijn met borduursel in metaaldraad en waarschijnlijk applicaties, florale- en mihrabmotieven aangebracht. Beide lappen vertonen duidelijk Oosterse invloeden en werd wellicht geïmporteerd uit het Nabije of Verre Oosten.

Rechthoekige rode lap met Oosterse borduurmotieven.

Motief van een zoogdier waarneembaar, de zwarte delen zijn gecorrodeerd zilverdraad.

Detail van een bloemmotief o.a. gemaakt van applicaties van zilverdraad, nu gecorrodeerd en zwart.

Twee gebreide zijden kousen met ingebreid palmetmotief, vallen op door de uitzonderlijk goede staat waarin ze verkeren en de zeer fijne steekverhouding: 75 steken bij 110 naalden = 10 x 10 cm. Dergelijke kousen waren zeer populair aan het begin van de zeventiende eeuw en werden waarschijnlijk op grote schaal geproduceerd. Er zijn vergelijkbare kousen te vinden in andere museumcollecties.

Detail van het ingebreide palmetmotief.

De japon die veelvuldig in beeld is geweest in de pers, is gemaakt van een damast. Iedereen die hem zag tijdens de tentoonstelling op Texel was onder de indruk van de glans die deze stof nog altijd heeft. De jurk heeft de bijnaam de ‘toverbaljurk’ gekregen, omdat hij zo’n explosie aan kleuren laat zien: van oranje tot bruin, rood, groen en geel. Waarschijnlijk zijn dit niet de oorspronkelijke kleuren, maar is deze kleurenschakering ontstaan tijdens de 400 jaar dat de japon in zee lag. Waardoor dit precies komt is nog niet duidelijk. De originele jurk was waarschijnlijk effen van kleur, maar welke kleur hij had is niet te zeggen, wellicht dat verder onderzoek daar meer informatie over kan verschaffen. Vanaf de schouder gemeten heeft de japon een lengte van 150 cm.

Detail van het duidelijk zichtbare damast patroon (Foto: Emmy de Groot).

Zeven rechthoekige fragmenten in verschillende formaten van vlammend rood zijden satijn, vielen op door de onwaarschijnlijke glans en de bijzondere techniek waarmee een zigzagmotief is aangebracht: het motief is ontstaan door een opstaand randje van reliëf in te naaien. Resten van het naaigaren zijn nog aanwezig. Waar de fragmenten voor dienden is niet duidelijk, mogelijk was het iets voor de aankleding van een bed.

Detail van één van de fragmenten van rood satijn met zigzagmotief, de hoge glans is nog goed zichtbaar.

Auteurs: Sjoukje Telleman en Marijke de Bruijne

Met dank aan

• Provincie Noord-Holland,  eigenaar van de gehele collectie
• Museum Kaap Skil, partners in het onderzoek
• NIOZ (Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee) voor het beschikbaar stellen van een onderzoeksruimte
• Emmy de Groot, docent textielrestauratie UvA