Het hert en de draak: een kleurige merklap uit 1758

Deze bijzondere merklap is eigendom van het Centraal Museum in Utrecht. De eerste indruk is er een van kleurigheid, met een hert, en veel bloemen. Als je beter kijkt, is er veel meer te zien. Onder andere een draak! De lap ligt, zoals zoveel merklappen, in het depot. Je kunt ze dan ook niet onbeperkt exposeren: daarvoor zijn ze te kwetsbaar, en nemen ze aan de muur ook te veel ruimte in. Ik mocht deze lap in het depot van het museum zien, bestuderen en fotograferen. En dat was de moeite waard.

De lap (inventarisnummer 8218) is bijna vierkant, 30x30 cm. Vanwege slijtage is hij in het museum vastgezet op een steunlap. Het linnen telt ongeveer 20 draden per centimeter. Omdat er meestal over twee draadjes geborduurd wordt, betekent dat tien kruissteken per centimeter. Heel fijn borduurwerk dus. In de ruime betekenis van het woord is het een merklap, maar om precies te zijn is het een borduurlap: er staat geen alfabet op.

Stamboomonderzoek: opzoek naar de maker

De lap is in 1938 met drie andere geschonken aan het Centraal Museum in Utrecht. De schenker was Bernard Johan Kerkhof, schilder en ambtenaar bij Rijkswaterstaat. De vier lappen dateren allemaal uit de achttiende eeuw. Wie ze gemaakt heeft is onbekend. Deze lap vermeldt de initialen CMS en het jaartal 1758. Ik heb op internet gezocht in de stamboom van de schenker (en van zijn vrouw) naar iemand met die initialen, maar dat leverde niets op. Een zoekactie in de grote database van WieWasWie leverde 13 meisjes met deze initialen die geboren zijn tussen 1740 en 1750. De doopboeken uit die periode geven weinig aanvullende informatie. Ik zie daarin geen aanknopingspunten om tussen deze meisjes te kiezen, maar de meest waarschijnlijke kandidaten zijn denk ik de vier die geboren zijn in 1743 of 1744. Van hen zijn er drie geboren in Utrecht: Catharina Margareta Slagregen, Cornelia Maria Storm en Catharina Margareta Schyf. De kans is dus groot dat de lap terecht in een Utrechts museum ligt.

Verschoten en vergane kleuren

De kleuren zijn heel fris en lenteachtig. Toch vermoed ik dat ze behoorlijk verschoten zijn. Ik kon het niet controleren, omdat door de steunlap de achterkant niet te zien is, maar het contrast tussen het hert en de andere kleuren is wel erg groot. Er lijken ook garens vergaan te zijn. De papegaai rechtsboven bijvoorbeeld heeft geen snavel en geen pootjes, maar ik verbeeld me dat er nog iets van een schaduw van te zien is. Ook de pauw linksonder is merkwaardig pootloos. Van de zwarte steekjes in zijn staart zijn er ook een paar verdwenen.

Een mix van geborduurde bloemen

De lap krijgt zijn vrolijke sfeer door de vele bloemen. Onder drie vazen met bloemen, daarboven links en rechts een hoorn des overvloeds met bloemen en boven een mand en verschillende boeketten. De lap vertoont een combinatie van de gestileerde motieven van de zeventiende eeuw met de meer naturalistische van de achttiende. Voorbeeld van het laatste zijn de grotere bloemen. Die lijken nageborduurd van een tekening of schilderij. Typisch is ook dat het naturalisme beperkt is: de stelen waar de bloemen op staan zijn soms heel stijf en houterig, en soms lijken er heel verschillende bloemen aan één plant te groeien. De rand, de cartouches en de kleinere motieven zijn van het oudere, gestileerde type.

Variërende steken

De pauw bevestigt mijn vermoeden dat de kleuren toch flink verschoten moeten zijn. De tinten lichtblauw, licht blauwgroen en lichtgroen liggen wel erg dicht bij elkaar. Dat verschil moet groter geweest zijn. Met de oogjes en de staart zijn kennelijk nogal wat foutjes gemaakt. Of laten we zeggen: de maakster heeft wat gevarieerd met de vorm ervan. De borst van de pauw is verlevendigd door groene en roze steekjes: deels kruissteekjes, maar er lijken ook wat gewone schuine stiksteekjes tussen te zitten, die soms ook iets groter zijn dan een kruissteekje.

De draak van Sibmacher

Blikvanger was voor mij de draak. Zo vaak zien we geen draken op dit soort lappen. Het is een wonderlijk beest. Hij heeft grote vleugels in wat oorspronkelijk kennelijk twee kleuren waren. Zijn staart is lang en in een elegante dubbele krul gedraaid, roze met blauwe spikkels. Zijn lijf is helderblauw, en de lege ruimte onder zijn voorlijf doet vermoeden dat hij net als de pauw een paar poten mist. Zijn kop is eigenlijk best vriendelijk. Het beest past prima tussen de bloemen, maar ik vroeg me af hoe hij eruit zou zien in wat heftiger kleuren. Mijn vader nam die uitdaging aan. Hij borduurde de draak na: eerst zoals hij op de lap staat, in blauw met roze; daarna een eigen versie in zwart met rood. Deze gaf hij een steekvlam uit zijn bek, en hij voegde pootjes toe. Ook kortte hij de staart in om het beest luchtwaardiger te maken.

Tot mijn verrassing kwam ik de draak later ergens anders tegen. ‘Baroque Charted Designs for Needlework’ van Dover Publications (1975) is een heruitgave van ‘Ein Newes Modelbuch’ van Johan Sibmacher uit 1604. Op plaat LXIII staat een beest dat erg op dit draakje lijkt. Maar dan met een tweede vleugel, een kroontje op zijn kop, een nog langere staart en twee grote, stevige vogelpoten.

Tot slot

De lap ligt weer veilig in het depot. Samen met een heleboel andere bijzondere borduursels. Hij is een mooi voorbeeld hoeveel er aan zo’n lap te zien is als je goed kijkt. Maar ook van wat voor moois er in het depot te vinden is!

Een eerdere versie van dit artikel verscheen in MerkWaardig, het kwartaalblad van de gelijknamige Vereniging voor Liefhebbers van Merklappen (www.merklap.nl).