Catharina de Grootste

Een liefhebber van mode en kunst, een groots leider, een beschermheilige van kunstenaars en met een harem aan minnaars. Catharina de Grote intrigeerde mij door de vele verhalen en mythes. De tentoonstelling Catharina, de Grootste. Zelfgeslepen diamant was van 18 juni 2016 - 15 januari 2017 in de Hermitage Amsterdam te zien. De tentoonstelling gaf mij, als modeliefhebber, een prachtig overzicht van haar leven en indirect ook de modetrends gedurende de regeerperiode van de Tsarina.

Fjodor Rokotov, portret van Catharina de Grote, 1780–90 (origineel 1777–78). ©State Hermitage Museum, St Petersburg.

Een groot begin

Tsarina Catharina begon als prinses Sophia Auguste Frederika van Anhalt-Zerbst, geboren in Pruisen op 21 april 1729. Zoals elke prinses in die tijd werd zij uitgehuwelijkt. Echter betekende dit huwelijk met Peter de Grote de stap naar grootsheid. Het huwelijk zelf was erg ongelukkig; Catharina vond haar man afstotelijk en mentaal onderontwikkeld. Om zichzelf bezig te houden in haar liefdeloos huwelijk, las ze elk boek dat ze kon krijgen over staatsmanschap, filosofie, kunst en religie.

Naast deze kennis liet ze zich op het gebied van religie en staatsmanschap inspireren door haar schoonmoeder en voorbeeld, Tsarina Elisabeth. Hiermee bereide Catharina zich al bewust voor op de dag waarop haar man keizer van Rusland zou worden en ze haar plannen voor een groter en geleerder Rusland kon uitvoeren. Zelfs bij het verzamelen van kennis en van kunstvoorwerpen hield zij haar toekomstige keizerschap in gedachten. Ze kocht statige serviezen op van reeds overleden, maar grootse koningen en beelden van keizers en militair leiders.

Georg Caspar Prenner, portret van tsarina Elisabeth Petrovna, ca. 1754. ©State Hermitage Museum, St Petersburg.

Een grotere droom

Haar minachting voor haar man en zijn manier van regeren bereikte een hoogtepunt toen Tsaar Peter de Grote een ongelukkig verdrag sloot met Pruisen. De Tsaar had vanaf kleins af aan al een obsessie met Pruisen en verafgode Koning Frederik de Grote. Het verdrag om de Zevenjarige Oorlog met Pruisen te beëindigen leidde tot grote onrust en verontwaardiging bij de Russen. Als resultaat kreeg Tsarina Catharina alleenmacht over Rusland. Rijdend in een speciaal voor haar gemaakt officierenkostuum en begeleid door haar leger, leidde zij de coupe tot de afzetting van Tsaar Peter de Grote. Zelfs zijn minnares werd hem ontzegd.

Rusland als groot voorbeeldland

Nu was eindelijk het moment aangekomen voor Catharina om de plannen en krachten te laten zien aan haar volk in Rusland en zelfs de wereld. Haar liefde voor kunst groeide tezamen met haar inzet voor het verleggen van de Russische grenzen. In haar visie moest Rusland het voorbeeld worden van leiderschap, kunst, wetenschap, militaire kracht, maar ook sieraden en mode. Dat zij leider was van het grote Rusland liet ze zien in de kostbare stoffen, vaak geborduurd met zilver en goud, van haar gewaden, aan de opgenaaide diamanten en prachtige sieraden. Deze prachtige creaties droeg zij in haar vele staatsportretten, zoals ook in het leven.

Vigilius Eriksen, portret van Catharina de Grote te paard, 1762. ©State Hermitage Museum, St Petersburg.

Grootse rijkdom

Haar liefde voor kunst en mode is duidelijk te zien door de gehele tentoonstelling. Als bezoeker wordt je getrakteerd op talloze grote portretten van haarzelf, haar familie, minnaars en verdere belangrijke personen in haar leven. De keizerin was verantwoordelijk voor nieuwe kledingstijlen, zoals de uniform-japonnen die tentoongesteld worden. Waarom deze jurken met lange jassen uniform-japonnen worden genoemd wordt meteen duidelijk door de vorm, de grote knopen, kraag en het band dat gebruikt wordt. Ook uniformen van haar officiers worden tentoongesteld en het goudband is hierbij van dezelfde stijl.

Legerkostuum van tsarina Catharina de Grote, gemodelleerd naar het uniform van het Bereden Garderegiment Rusland, 1786 (rok) / 1789 (cape). ©State Hermitage Museum, St Petersburg.

Groots toilet

Het toilet van Catharina was niet compleet zonder prachtige sieraden rond haar hals, op haar kleding genaaid en in haar kapsel. Dat ze een grote liefde had voor alles wat glinstert, wordt duidelijk bij het zien van verschillende kasten gemaakt voor het verzamelen van gemmen en cameo’s, waar zij er uiteindelijk wel 10.000 stuks van had. De gulheid voor zichzelf, gold ook voor minnaars, familie, vrienden en zelfs bedienden. Zij stuurde en charmeerden vele staatshoofden en leden van koningshuizen met haar dure giften van kunst, sieraden, meubilair en snuifdozen. Kwam er een einde aan de vriendschap, dan hield haar gulheid op en eiste ze zelfs het cadeau terug.

Grootheid bereikt

Tsarina Catharina is de oprichtster van de Hermitage in St. Petersburg en beschermvrouw van de kunsten. Ze zorgde dat wereldwijd kunstenaars opgeleid werden in St. Petersburg en liet hen het paleis verfraaien. Of dit nu schilderijen, serviesgoed, cameo’s, snuifdozen of beeldwerk betrof, zij gaf hen een plaats van eer en de financiën om te overleven. Een van de serviezen in de tentoonstelling staat symbool voor haar gulheid en liefde voor kunst. Dit Cameo servies was een gift aan haar geliefde Potemkin en de koop hiervan redde tegelijk de porselein fabriek Sevres in Parijs van de ondergang.

In een aparte ruimte kun je een model zien van haar prachtige kroon met talloze diamanten, een reusachtige robijn en parels. De kroon is in bijna al haar portretten terug te zien, zij het op haar hoofd, in een weerspiegeling of op de achtergrond. Zij regeerde Rusland alleen en verlegde zelfs diens grenzen, in een tijd waarbij zelfs koninginnen onderdanig waren aan hun man. De Tsarina nam zonder schaamte verscheidene minnaars, waarbij Potemkin haar meest geliefde minnaar was.

Model van de Grote Tsarenkroon van Catharina, Smolensk, 2012. ©State Hermitage Museum, St Petersburg.

In de tentoonstelling was een speciale ruimte met 12 portretten gewijd aan haar minnaars. Interessant detail: de meeste waren uitgekozen door Potemkin om te zorgen dat geen man grotere ambities had dan hijzelf. Hier bevindt zich ook een display van prachtige waaiers, immers een accessoire waarmee geflirt kon worden. Minnaars of niet, Catharina regeerde alleen en vol vertrouwen. Het monument opgericht in haar eer geeft dit mooi weer; dit beeld laat Tsarina Catharina zien op een troon met aan haar voeten alle mannen in haar leven die belangrijk voor haar waren geweest.

Grootste inspiratie

Dat haar levensverhaal nog altijd inspireert is te zien aan het begin van de tentoonstelling met foto’s van de films die over haar leven gaan. Actrices zoals Marlene Dietrich en Catherine Zeta Jones portretteren Catharina in volle glorie; in grootse jurken, kronen en sieraden. Deze films en de vele boeken die over haar gemaakt zijn kan iedereen die de tentoonstelling niet heeft kunnen zien een indruk van haar leven geven. Daarnaast houdt de Hermitage regelmatig tentoonstellingen over Ruslands staatshoofden en bevinden zich vaste collecties die zeker de moeite waard zijn.

Films over Catharina de Grote

• The Scarlet Empress uit 1934 met Marlene Dietrich
• The Rise of Catherine the Great uit 1934 met Elisabeth Bergner
• Young Catherine mini tv serie uit 1991 met Vanessa Redgrave 
• Catherine the Great tv film 1995 met Catherine Zeta Jones

Boeken

• Catalogus tentoonstelling: Catharina, de Grootste. De zelfgeslepen diamant. Te koop in de museumwinkel in verschillende talen, bij verschillende andere boekwinkels ook te koop.
• Simon Dixon, Catharina de Grote (2011) 
• Simon Sebag Montefiore, Catherine the Great and Potemkin: The Imperial Love Affair  2016
• Voltaire: Briefwisseling met Catharine de Grote 2010
• W. Wagemans, de Filosofie op de troon (2010)

Zie ook De Hermitage www.Hermitage.nl