Van de Agojie tot de Dora Milaje: het kleden van Zwarte vrouwelijke krijgers

“Wakanda forever!” Deze strijdkreet werd iconisch door het enorme succes van superheldenfilm Black Panther (2018) dat zich afspeelt in het fictieve Afrikaanse koninkrijk Wakanda.

Regisseur van de film, Ryan Coogler, bedacht het saluut met de gekruiste armen voor de Dora Milaje, de koninklijke gard die belast is met het beschermer van de heerser van Wakanda. Deze elite strijdeenheid die enkel bestaat uit vrouwen, maken ook weer hun opwachting in de langverwachte sequel, Black Panther: Wakanda Forever (2022), waar we het door het vroegtijdig overlijden van Chadwick Boseman helaas zonder de hoofdrolspeler moeten stellen.

Hoewel de Dora Milaje fictief zijn, heeft een dergelijke eenheid wel degelijk ooit bestaan. Dit waren de Agojie, de elitestrijders van het West-Afrikaanse koninkrijk Dahomey. Eerder dit jaar kwam de film The Woman King (2022) al uit, waarin Oscarwinnares Viola Davis de hoofdrol speelt als generaal Nanisca. Hoog tijd dus om de filmkostuums van deze films eens onder de loep te nemen en af te zetten tegen de historische Agojie.

Agojie

Het West-Afrikaanse koninkrijk Dahomey bestond van circa 1600 tot 1904 en ligt in het grondgebied van hedendaags Benin. Over de precieze oorsprong van de Agojie, een eenheid van vrouwelijke krijgers die bekendstonden om hun strijdvaardigheid en moed, bestaan vele verschillende theorieën. Zo menen sommigen dat koning Wegbaja (ca. 1640 – ca. 1680/85) een speciaal corps oprichtte met vrouwelijke olifantenjagers, gtebo genaamd.[1] Een ander verhaal luidt dat dochter van deze koning, koningin Hangbe, een vrouwelijke garde instelde om haar persoon en haar koninkrijk te beschermen. Geen overbodige luxe, aangezien Hangbe aan de macht kwam in de vroege achttiende eeuw nadat haar tweelingbroer Akaba overleed onder mysterieuze omstandigheden.[2]

Één ding staat echter vast: de Agojie werden gevreesd vanwege hun krijgskunsten. Naast Agojie, worden ze ook wel ahosi (vrouwen van de koning) of mino (onze moeders) genoemd. De vrouwen leefden dan ook samen in het paleis met de vrouwen van de koning en werden geacht celibaat te leven. De Agojie streden voor hun koninkrijk tot 4 november 1892, toen ze hun laatste slag verloren tegen Frankrijk.[3]

Hoe de Agojie precies gekleed gingen, is moeilijk vast te stellen. De meeste bronnen zijn namelijk Europeaans en daardoor sterk kolonialistisch gekleurd. Dit blijkt al uit het feit dat de vrouwen in Europa de ‘amazones van Dahomey’ werden genoemd naar de mythische Griekse strijders. In beeldmateriaal komt dit eveneens tot uiting, bijvoorbeeld op deze prent waarop een ‘Amazone d’Afrique’ is afgebeeld (afb. 1). Met de werkelijkheid heeft deze afbeelding echter weinig te maken. De grote verentooi en de rok met kraaltjes zijn immers niet bepaald gemaakt om in te vechten. Daarnaast blijkt nergens uit dat ze over hun torso bont droegen.

Afb. 1: L.F. Labrousse en Jacques Grasset de Saint-Saveur, Costumes de Différents Pays, ‘Amazone d’Afrique’, ca. 1797, handgekleurde gravure op papier, LACMA, Los Angeles. © Wikimedia Commons

De prent toont daarentegen wel dat de Agojie tot de verbeelding spraken in Europa, waar dergelijke vrouwelijke strijders ongekend waren. Deze nieuwsgierigheid werd verder gevoed met tentoonstellingen in de late negentiende eeuw. In februari 1891 bracht de Britse ondernemer John Wood een dansgroep uit Dahomey naar Parijs (afb. 2). Onder hen zouden zich eveneens Agojie bevinden, hoewel dat vrijwel zeker uit te sluiten is, aangezien de Agojie in hun thuisland op dat moment hard nodig waren in de oorlog tegen Franrijk. De kleding en sieraden van de dansgroep waren gedecoreerd met schelpen en belletjes. Het resultaat was bovenal decoratief en kwam niet overeen met de typische uitrusting van de Agojie.[4]

Afb. 2: Groepsportret van de zogenaamde ‘Amazones uit Dahomey’ tijdens hun verblijf in Parijs, 1891, Collectie Wereldculturen. © Wikimedia Commons

Wat droegen de strijders dan wel? Om daar een beeld van te krijgen, zijn we voornamelijk afhankelijk van schriftelijke bronnen zoals ooggetuigenverslagen. Daar wordt veelal gesproken over een blouse of tuniek met wijde shorts tot op de knie en een fez op het hoofd. Op het eerste oog waren de vrouwen nauwelijks te onderscheiden van hun mannelijke collega’s.[5] Een illustratie van de Britse marineofficier Frederick Forbes (1819-1851) lijkt daarmee dichter bij de waarheid te zitten, ondanks de racistische ondertonen in de vorm van de karikaturale rode lippen en oorbellen (afb. 3). Op een foto uit 1890 zijn de Agojie bovendien te zien in vergelijkbare kleding met wijde shorts en een gestreepte tuniek (afb. 4). Ze dragen zelfs een zelfde soort witte fez waarop een dier is afgebeeld.

Afb. 3: Frederick Forbes, Seh-Dong-Hong-Beh, leider van de Dahomey Amazones, 1851. © Wikimedia Commons

Afb. 4: De Agojie, ca. 1890. © Wikimedia Commons

The Woman King

De historische film The Woman King (2022) speelt zich af in 1823, wanneer Dahomey gebukt gaat onder aanvallen van het Oyo Rijk. De Agojie beschermen het koninkrijk van koning Ghezo met hand en tand onder leiding van generaal Nanisca (Davis). De film, geregisseerd door Gina Prince-Bythewood, is gedeeltelijk geïnspireerd op ware gebeurtenissen. Echter schept de film wel een iets rooskleuriger beeld van Dahomey wat betreft hun rol in de internationale slavenhandel.

Desalniettemin streefde kostuumontwerper Gersha Phillips een zo groot mogelijke historische accuraatheid na. Hierbij stuitte ze eveneens op het probleem dat vele schriftelijke bronnen en beeldmateriaal West-Europees zijn en daardoor een gekleurde visie op de werkelijkheid laten zien.[6]

In de openingsscène van de film bevrijden de Agojie vrouwen uit een kamp. Deze vrouwen waren gevangengenomen door slaafhandelaren van het Oyo Rijk. Tijdens de aanval gaan de Agojie gekleed in een bordeauxrode wikkeltop met een knielange broek (0.23 – 0.32 ; 1.45 – 2.20). Over de broek dragen ze een donkerblauw batik doek. Nanisca is de enige die een borstplaat draagt om haar positie als generaal te onderstrepen.

Phillips vertelt dat zij voor de wikkeltop heeft gekozen omdat uit schriftelijke bronnen blijkt dat de Agojie vaak topless ten strijde trokken. Ze droegen slechts een halster om hun bovenlijf om hun wapens te dragen. De wikkeltop is een vertaling van een dergelijk halster.[7]

De kleding die de Agojie binnen de paleismuren dragen tijdens trainingen, lijken bovendien sterk op de gestreepte tuniek en shorts zoals die op de laat negentiende-eeuwse. Dan dragen vrouwen namelijk een mouwloze tuniek die bordeauxrood en donkerblauw gestreept is (1.07 – 1.42). Om hun middel dragen ze een bruine lederen riem waar wapens aan hangen. Onder de tuniek dragen ze wijdere shorts, hoewel deze een stuk boven de knie vallen.

In de film wordt er dus een duidelijk onderscheid gemaakt tussen binnen en buiten de paleismuren. Of dat in werkelijkheid ook het geval was, is moeilijk te zeggen. Feit is echter wel dat deze twee uitingen aansluiten bij verschillende bronnen. De combinatie van gestreepte en short past bij beeldmateriaal uit de negentiende eeuw, terwijl ooggetuigenverslagen vertellen dat de Amazones op slagveld ‘gekleed zijn in een blauw katoenen lendendoek (indigo), het bovenlichaam bloot, een leren riem met patroontas om het middel en rode fez met een (adelaars)veer op het hoofd’.[8]

Dora Milaje en Afrofuturisme

Kaskraker Black Panther is bij uitstek een voorbeeld van Afrofuturisme, een manier om op creatieve wijze te reflecteren op de Zwarte ervaring en deze opnieuw vorm te geven. Het fictieve Wakanda, het meest technologische geavanceerde land op aarde door hun toegang tot de bijna onverwoestbare grondstof vibranium, biedt de uitgelegen kans hiervoor. Het biedt een alternatieve werkelijkheid van een Afrikaans land dat volledig onaangetast is door Europese inmenging. Een andere element van Afrofuturisme is het idee van het Goddelijke Vrouwelijke, wat zeer toepasselijk is voor de haast onverslaanbare Dora Milaje.

Ruth E. Carter won als eerste Afro-Amerikaanse een Oscar voor haar costume design van Black Panther en is eveneens verantwoordelijk voor de kostuums van het vervolg. Zij liet zich daarbij inspireren door verschillende Afrikaanse culturen. Dit komt al tot uiting in het kleurenpalet van de verschillende kostuums. Black Panther draagt, hoe kan het ook anders, zwart, de Dora Milaje gaan in het rood gekleed en spion Nakia draagt groen. Samen vormen deze kleuren de Pan-Afrikaanse vlag (0.29 – 3.33).

Afb. 5: Isicholo, Zulu, Zuid-Afrika, 20e eeuw, Art Institute of Chicago. © Art Institute of Chicago

Op detail niveau is er eveneens naar specifieke voorbeelden uit Afrikaanse culturen gekeken. Zo zijn de kenmerkende hoeden van koningin Ramonda (Angela Bassett) geïnspireerd op een traditionele Zulu hoed genaamd isicholo (afb. 5). Vanaf de negentiende eeuw werd de isicholo gedragen door getrouwde vrouwen.

Vandaag de dag zien Zulu vrouwen deze hoed als een essentieel onderdeel van hun kleding, hoewel het tegenwoordig vooral voor speciale ceremoniële gelegenheden wordt gedragen.[9] Voor de koningin van Wakanda gooit Carter echter een futuristisch sausje over de isicholo, zoals het betaamt voor een koningin van een technologische supermacht. De verschillende isicholo’s van koningin Ramonda zijn namelijk 3D geprint (afb.6) (0.06 – 0.08 ; 1.15 – 2.25).[10]

Afb. 6: Angela Basset als Koningin Ramonda in Marvel Studios’ Black Panther: Wakanda Forever. Foto door Annette Brown. © 2022 MARVEL

De Dora Milaje hebben – letterlijk – meer om het lijf dan de Agojie op wie ze gebaseerd zijn. Hun lichamen zijn compleet bedekt, op handen en hoofd na, in een strak aangesloten pak. Het pak bevat vibranium, wat kogelwerend is, waardoor het pak het lichaam volledig beschermt (afb. 7). Door het lederen halster om de borsten worden de vrouwelijke vormen extra benadrukt. Het biedt ook geen enkel ander doel dan decoratie, er hangen immers geen wapens in zoals bij de oorspronkelijke Agojie. Dit is ook niet nodig, aangezien alle Dora Milaje vechten met een speer van vibranium (0.29 – 0.33 ; 0.36 – 0.37 ; 0.46 – 0.47 ; 0.52 – 0.55; 1.33 – 1.37 ; 1.53 – 1.54 ; 0.38 – 0.39 ; 1.09 – 1.12).  

Afb. 7: Scène in de troonkamer van Wakanda met van links naar rechts Florence Kasumba als Ayo, Angela Basset als Ramonda en Danai Gurira als Okoye. © 2022 MARVEL

De Dora Milaje dragen een schoot van kralen in een geometrisch patroon. Dergelijke objecten met kralen komen in vele Afrikaanse culturen voor en worden gedragen door zowel mannen als vrouwen. Aan de hand hiervan kan allerlei informatie worden afgelezen zoals iemands leeftijd, status en groepslidmaatschap. Traditioneel gezien waren rood, wit en zwart de meest voorkomende kleuren, die bovendien een symbolische betekenis hadden. Ze voeren bijvoorbeeld de boventoon in het kraalwerk van de Masai, woonachtig in Tanzania en Kenia.

Zij associëren de kleur rood met jeugdigheid. Rode oker gemixt met vet werd gebruikt als lichaamsbeschildering voor jonge bruiden, jongens bij hun initiatieceremonies en deelnemers aan ceremonies. Bij ceremonies deelde men bovendien bloed van geslacht vee als levensbron en energie. Wit daarentegen had een beschermende functie, terwijl zwart stond voor senioriteit en God, daarmee is de kleur ook uitermate geschikt voor de Black Panther zelf.

De kleuren zwart en blauw, die dezelfde naam dragen in Masai, worden vaak uitgedrukt met groen, terwijl oranje de vervanger is van rood.[11] Deze kralen werden gearrangeerd in geometrische patronen, vooral driehoekige patronen waren populair, die voornamelijk harmonie en orde symboliseerden (afb. 8).

Afb. 8: Riem gedragen door ongetrouwde vrouw, Maasai, Kenia, The British Museum, Londen. © The British Museum

In interviews heeft Carter aangegeven dat ze onder andere naar het kraalwerk van de Masai heeft gekeken om de kostuums van de Dora Milaje vorm te geven.[12] Op de generaal Okoye (Danai Gurira) na, dragen de strijders allemaal een schoot van voornamelijk rode kralen. Gezien de symbolische betekenis van levenskracht en energie, is deze kleur zeer toepasselijk voor deze militaire eenheid. De bruine en gouden tinten van Okoye daarentegen komen traditioneel gezien niet voor in Afrikaans kraalwerk.

Het gebruik van goud in Okoye’s kleding onderstreept echter haar bijzondere positie als generaal van de eenheid (afb.9). Het goud komt ook terug in de ringen die ze draagt en het gouden borduursel dat in haar broek verwerkt zit. Het driehoekige patroon van het kraalwerk is wel bij uitstek kenmerkend voor de Masai.

Afb. 9: Karakterposter van Danai Gurira als Okoye. © 2022 MARVEL

De ringen die de Dora Milaje om hun nek, polsen en benen dragen zijn daarentegen afgeleid van de Ndebele in Zuid-Afrika. De Ndebele dragen eveneens een opeenstapeling van ringen van verschillende diktes om de voorgenoemde ledematen.[13] Daarnaast staat dit volk bekend om zijn geometrische muurschilderingen en kraalwerk. Van meisje tot getrouwde vrouw droegen de Ndebele verschillende kledingstukken met kralen die uitdrukking gaven aan de verschillende levensfasen. Een daarvan is de jokolo, een bruidsschort bestaande uit vijf panelen, waar witte kralen de boventoon voeren (afb. 10). Het kraalwerk werd gedaan door de schoonmoeder van de bruid. De geometrische patronen stelden veelal vruchtbaarheidsthema’s voor.[14] Dit voorbeeld van kraalwerk is voornamelijk interessant omdat het zo mijlenver afstaat van de Dora Milaje. Hoewel de Dora Milaje niet celibaat hoeven te leven, in tegenstelling tot de Agojie, kwamen Wakanda en diens heerser altijd op de eerste plaats. Zo is in Black Panther te zien dat Okoye lijnrecht tegenover haar man W’Kabi (Daniel Kaluuya) komt te staan.

Afb. 10: Jokolo, Ndebele, Zuid-Afrika, 20e eeuw, Schoenenkwartier, Waalwijk. © Schoenenkwartier

De basis van de kleding van de Dora Milaje is dus een bodysuit, zoals die vaak te zien is in superheldenfilms, maar met de toevoeging van elementen uit verschillende Afrikaanse culturen. Het resultaat zijn kleurrijke kostuums die bovenal een streling voor het oog zijn en een geheel eigen karakter hebben in vergelijking met andere Marvelfilms. Met de ‘echte’ Agojie hebben deze outfits weinig te maken, evenmin zijn ze met de versieringen van ringen en schorten nou zo geschikt om in te vechten. Daarentegen vormt de kleding van de Dora Milaje, evenals de Black Panther films in het algemeen met hun Afrofuturistische alternatieve werkelijkheid, een viering van het Afrikaanse continent en diens rijke culturen.

Hoofdafbeelding: Poster Black Panther: Wakanda Forever. © 2022 MARVEL.