Corresponderen in korset: de kleding van Belle van Zuylen

Een wandelstok, een rouwjuweel of een leren peuterschoen: musea kennen vele kleine en vaak kwetsbare voorwerpen die slechts zelden zijn te zien. Deze voorwerpen worden doorgaans bewaard op planken en in lades in het depot. En dat is jammer, want ze vertellen veel over het dagelijks leven in vroeger tijden.

In Slot Zuylen is dit deel van de collectie daarom tot uitgangspunt gekozen voor de presentatie Adel & Accessoires. Kleine voorwerpen, grote verhalen. De komende maanden hoort de bezoeker allerlei boeiende verhalen over het gebruik van allerlei accesoires door de voormalige bewoners van het kasteel. 

De bekendste was uiteraard de achttiende-eeuwse schrijfster Belle van Zuylen. Van Belle is bekend dat ze zich interesseerde voor literatuur, filosofie, of kunst en uiteraard voor de positie van de vrouw. Dat laatste spreekt wel uit haar vaak geciteerde uitspraak: ‘ik heb geen talent voor ondergeschiktheid’. Maar hoe keek Belle naar kleding en mode? Voor Modemuze dook ik in de kledingkeuze van deze beroemde kasteelbewoner. 

Dwarse denker

Belle van Zuylen werd geboren op Slot Zuylen als dochter van Diederik Jacob van Tuyll van Serooskerken en Helena Jacoba de Vicq. Met uitzondering van de winters woonde Belle tot haar huwelijk in 1771 aan de Vecht. Ze had van jongs af aan een brede belangstelling, wat niet vaak voorkwam bij meisjes van adel, en kreeg van haar ouders ruimte om te leren. Belle woonde colleges natuurkunde bij aan de Utrechtse Universiteit en volgde privé-lessen wiskunde. Naast schrijven, studeren en filosoferen hield zij zich bezig met tekenen, componeren en tuinieren. Belle was een originele denker met verlichte ideeën die vaak botsten met de traditionele opvattingen van haar tijd, familie en stand. Ze schreef gedichten, romans en toneelstukken, maar vooral haar brieven getuigen van haar intelligentie, vrije geest en uitzonderlijke taalgevoel.

Guillaume de Spinny, Portret van Belle van Zuylen, 1759

Kant, poeder en liefdesbriefjes

Belle heeft zich niet veel uitgelaten over mode, maar de kleding en accessoires op een jeugdportret door Guillaume Spinny laten zien dat Belle in haar kledingkeuze op dat moment een vrouw van haar tijd was. Ze is nog jong, een jaar of 18. Ze heeft een blos op de wangen en gaat gekleed zoals voorname jonge dames van haar leeftijd gewoon waren. Frankrijk was leidend en de mode werd bepaald door het hof van Lodewijk XV en met name door diens maîtresse, Madame de Pompadour.

Belle draagt een rijk met kant afgezette lichtblauwe japon met een blauw-wit keurs strak om het bovenlichaam. Dit losse lijfje liep meestal uit in een punt, die de slanke ingesnoerde taille extra moest accentueren. Deze zogenaamde robe à la Française was komen overwaaien uit Frankrijk en vanaf ca. 1750 het uitgaanstenue voor modebewuste dames van adel en de bourgeoisie. Bovenaan het decolleté is een randje kant zichtbaar dat aan het hemd is bevestigd dat onder het korset gedragen wordt. Ook de strakke driekwarts mouwen zijn met kant afgezet.

Om de schouders draagt Belle een deels transparante blauw-witte kanten omslagdoek. Belles gepoederde en gefriseerde (gekrulde) kapsel is opgemaakt met blauwe bloemetjes, met rechts ernaast een witte aigrette, een juweel met veren dat tot in de twintigste eeuw populair is gebleven. De benaming voor dit uitwaaierend accessoire is afkomstig van de Franse term voor een zilverreiger, die enkele verlengde veren op de kop heeft.

Pruiken voor dames waren in de late jaren vijftig van de achttiende eeuw nog niet zo in de mode, het haar moest het hoofd zo klein mogelijk tonen. Belle heeft een gerimpeld blauw-wit lint om haar nek, een zogenaamd collerette. Je ziet ze vaak op modeprenten uit die tijd en bijvoorbeeld op een qua kleding zeer verwant portret van haar nichtje Isabella Agneta van Lockhorst (1732-1765), dat vorig jaar met een portret van haar zusje aan Slot Zuylen is geschonken.

Het halsaccessoire oogt als een echo van de ooit zo prominent aanwezige kragen van een eeuw eerder. Behalve als modeartikel, had het stukje stof en kant ook een praktische functie. Hierin kon een voorname dame een liefdesbriefje bewaren dat haar werd gegeven tijdens een bal door een postillion d’amour, een soort liefdespostbode die door een heer van stand met een amoureus bericht op pad werd gestuurd.

Brief van Belle van Zuylen. Bron: Nationaal archief

Een kleed voor mijn Dogter

Dat Belle op de hoogte was van de laatste mode uit Frankrijk verbaast natuurlijk niet gezien de adellijke en internationaal georiënteerde kringen waarin zij zich begaf. Zelf reisde ze ook. Zo was ze bijvoorbeeld in 1750 in Parijs, waar ze de hofschilder van Lodewijk XV ontmoette, Maurice Quintin de la Tour. Ook de reizen die haar familie ondernam om inkopen te doen brachten haar in contact met buitenlandse mode. De notities in een kasboek van Slot Zuylen vermelden in juni 1752 “een reis naar Parijs” voor de aanschaf van kostbaar porselein, zilver, maar ook veel stoffen.

In hetzelfde kasboek is op 27 maart 1759 de volgende uitgave geboekt: “Aan Casteele voor Stof, tot een kleed voor mijn Dogter, I.A.E. van Tuyll van Serooskerken f. 68. 40.” Vader van Tuyll heeft dus een duur stuk stof gekocht voor een jurk van zijn dochter. Misschien is deze lap wel te zien op het in hetzelfde jaar geschilderde portret. Helaas is geen enkel kledingstuk of accessoire bewaard gebleven waarvan met zekerheid kan worden gezegd dat het van Belle van Zuylen was. Wel is uit correspondentie bekend dat Belle voor bijzondere gelegenheden jurken uit Parijs bestelde.

Eigenzinnig van smaak

Zo schreef Belle op 8 november 1767 voor het huwelijk van stadhouder Willem V en Wilhelmina van Pruisen: “Mijn japon is vanochtend uit Parijs gekomen.” Het oordeel van tijdgenoten over Belles kledingsmaak was echter niet altijd positief. Een onbekende schreef rond die tijd: “Alleen mademoiselle Van Zuylen heeft mij niet geraadpleegd over de keuze van haar aankopen, die getuigen dan ook niet van goede smaak.” Blijkbaar was Belle ook op het gebied van kleding soms eigenzinnig. Zij droeg bijvoorbeeld als een van de eersten in Holland een witte jurk op haar trouwdag. Trouwen in blauw of rood was destijds gebruikelijker.

Accesoires collectie Slot Zuylen

Een onopzettelijke nonchalance

Als we afgaan op haar brieven lagen Belle’s primaire interesses niet bij kleding en mode, wat niet wil zeggen dat ze er geen oog voor had. In oktober 1768 schreef ze aan haar geheime liefde Constant d’Hermenches scherpzinnig over de dracht van een overleden peetoom: “zijn kleding lijkt als door een onopzettelijke nonchalance rijk en uiterst keurig“. Dit soort bespiegelingen zijn echter zeldzaam – literatuur, filosofie, politiek of kunst, dat was waar Belle over schreef. Of over de positie van de vrouw.

Keurslijf voor jonge vrouwen

Belle van Zuylen was kritisch over de verhouding tussen mannen en vrouwen in de achttiende eeuw. Hoewel progressieve tijdgenoten in dit tijdperk van de Verlichting vrijheid en gelijkheid predikten, kwam daar in de praktijk voor de vrouw niet veel van terecht. Dat ondervond Belle zelf en ze zag het ook bij jonge vrouwen in haar omgeving. Volgens haar had dat te maken met de opvoeding en het keurslijf dat jonge meisjes werd opgelegd.

Dat vrouwen bijvoorbeeld in mindere mate tot de culturele productie hebben bijgedragen, lag volgens Belle aan de inferieure opvoeding die zij genoten, voornamelijk bestaand uit handwerken en muziek, het aanleren van de etiquette en zich kleden naar de laatste mode. In 1765 schreef ze aan James Boswell: “…als ik lees, is het het beste in ieder genre, en met een plezier dat mij soms de zorg voor mijn toilet en dan weer mijn verplichtingen laat vergeten.”

Belle van Zuylen liet zich graag meenemen naar de wereld van de fictie, waarin ze haar aardse zorgen over uiterlijk en kleding even achter zich kon laten. Hoewel handwerk daar soms bij kon helpen, zoals blijkt uit een mooi citaat over het huwelijk in een brief aan Benjamin Constant uit 1794: “Gisteren, bordurend aan een halsdoek voor mej. l’Hardy, was ik van plan tegen haar te zeggen: ‘Doe niet een van die alledaagse huwelijken die de doorsneemens goed vindt omdat ze niets verleidelijks of verrassends hebben. Doe eerder een zonderling dan een onbeduidend huwelijk waarbij je je dood zou vervelen en waarbij iedereen je ertoe zou veroordelen je meer dan genoeg gelukkig te voelen.”

Meer weten

Tot 16 september 2018 kan je deelnemen aan de speciale rondleiding Adel & accessoires. Kleine voorwerpen, grote verhalen. De rondleiding verkent aanvullingen op de kleding tot op de vierkante centimeter.