Geven en nemen met kunstenaar Jan van Esch

“Denk je dat ik dit in de wasmachine kan wassen?” Dat waren de eerste woorden die Nederlands kunstenaar en sociaal wetenschapper Jan van Esch tegen mij zei toen ik hem in januari 2017 leerde kennen. Hij stond in het midden van zijn studio in het ZK/U Center for Art and Urbanistics, een culturele instelling en kunstenaarsresidentie in Berlijn, waar de geur van pas gewassen kleding me tegemoet kwam. In zijn hand iets dat leek op een pluizig wit yeti-pak…

Dit pareltje had hij opgedaan in de Kleiderkammer, de afdeling van het Rode Kruis verantwoordelijk voor de inzameling, selectie en distributie van tweedehands kleding. Jan werkte hier als onderdeel van zijn ‘Artist Dis-Placement’ bij ZK/U, een residentie-programma dat kunstenaars in verschillende organisaties uit de publieke sector laat meedraaien.

Fotoserie tijdens Jan’s Artist Dis-Placement residentie bij ZK/U in Berlijn (2017) © Jan van Esch

Uit de bergen ‘onverkoopbare’ kleren van het Rode Kruis verzamelde hij de meest interessante en excentrieke items. In het kader van zijn project ‘Drawn.Clothes’ begon Jan met het schetsen en later tekenen van deze kledingstukken. Hier ontsproot zijn fascinatie voor tweedehands kleding.

NipeNikupe: tussen Europa en Tanzania

In zijn kunstpraktijk onderzoekt Jan hoe de westerse wereld omgaat met gebruikte kleren. Daarbij ligt zijn focus voornamelijk op de wisselwerking tussen Europa en Tanzania, een belangrijke bestemming voor Europese tweedehands kleding. 

Jan leefde lange tijd in de Tanzaniaanse hoofdstad Dar es Salaam, waar hij zes jaar lang het cultureel centrum Nafasi Art Space leidde. Hij keert nog regelmatig terug voor residenties en onderzoek.

Installatie op het strand van Dar es Salaam (2020) © Jan van Esch

Met zijn doorlopende project ‘NipeNikupe’, wat in Swahili ‘geven en nemen’ betekent, onderzoekt Jan het principe van wederkerigheid in de gift. Hij gelooft niet in een enkelvoudige actie van geven. In lijn met Bourdieu benadert hij de gift echter als een vorm van communicatie, die gedefinieerd wordt door de tegengift.

In Dar es Salaam kocht Jan een enorme hoeveelheid kleding, voornamelijk herenoverhemden. Vaak van bekende, dure merken, afkomstig uit Europa, uit vrijgevigheid of als afdankertje naar Afrika gestuurd om daar vervolgens op de markt te belanden. Hij bracht ze terug naar Europa en onderzoekt in verschillende performances en installaties wat zich tussen geven en nemen bevindt.

Tweedehands herenoverhemden uit Europa op de markt in Dar es Salaam. © Nicolas Calvin

Mitumba-monsters

Vorig jaar nodigde ik Jan uit om deel te nemen aan een evenement dat ik samen met collega’s van het Curatorial Collective for Public Art op 11 juli 2020 organiseerde. ‘This is an Intervention!’ was een eendaags decentraal festival met bijna 30 kunstinterventies in de openbare ruimte van Kreuzberg, Berlijn. Hier deelden kunstenaars hun voorstellingen van het nieuwe ‘normaal’ en de tijd na de pandemie.

Samen met Elsa Mulder toonde Jan een performance getiteld ‘If the solution to a complex problem is easy and simple then it is also wrong’. Gedurende het 10 uur durende evenement bewogen zij zich door de stad, gekleed als ‘mitumba-monsters’. Bedekt in vele lagen kleren die Jan uit Tanzania had meegenomen deelden ze tweedehands kledingstukken uit aan het publiek en nietsvermoedende voorbijgangers.

Jan en Elsa als mitumba-monsters tijdens ‘This is an Intervention!’. © Nicolás Concha

Kleren van overleden blanken

‘Mitumba’ is Swahili voor tweedehands kleding. “Vroeger zei men in plaats van mitumba ook ‘Nguo za wazungu waliokufa’, ‘kleren van overleden blanken’,” vertelt Jan. “Men ging ervan uit dat de oorspronkelijke eigenaar wel overleden moest zijn, want waarom zou goede kleding anders worden weggegeven?”

Gebruikte kleren worden in grote bundels uit Europa naar Afrika verscheept. “Toen ik een groep dansers waarmee ik in Tanzania samenwerkte vroeg waar deze kleding vandaan komt, wisten ze alleen te vertellen dat het van de zee en van blanke mensen afkomstig is.”

Jan als mitumba-monster tijdens een performance bij ARK Residency Tanzania (2020) © Jan van Esch

Het gif in de gift

De liefdadigheid van het schenken van tweedehands kleding aan Afrikaanse landen is met veel dilemma’s gemoeid. Daar overschaduwt de markt voor gebruikte kleding uit Europa de lokale productie en economie. “Tweedehands kleren worden door het westen als gift gedoneerd, maar zodra ze in Tanzania aankomen, zijn ze dat eigenlijk niet meer,” verwoordt Jan treffend. De gift verandert in een gif.

“Tijdens de lockdown hebben veel mensen hun kledingkast opgeruimd,” legt hij uit. “Wat ze niet meer wilden hebben, doneerden ze aan liefdadigheidsorganisaties, maar die konden de grote hoeveelheid schenkingen niet aan. Onze interventie vroeg mensen in Berlijn of ze begrijpen wat het betekent om kleding te doneren. We draaiden het principe om en begonnen te geven.” Elsa vult aan: “We wilden zien hoe mensen reageren wanneer ze een geschenk krijgen van een vreemde zonder dat ze daarom gevraagd hebben. Dit is precies wat er in Afrika gebeurt.”

Performance op het strand van Dar es Salaam bij ARK Residency Tanzania (2020) © Jan van Esch

Eenrichtingsverkeer

De reacties waren grotendeels gelijk: de meeste mensen accepteerden de gift niet. “Mensen waren verbaasd of zelfs achterdochtig. Ze leken te begrijpen dat wanneer ze iets aannemen waar ze niet om gevraagd hebben, er iets van hen terug verlangd wordt.”

Slechts enkele voorbijgangers lieten zich niet door het opvallende uiterlijk van de performers afschrikken en namen een kledingstuk aan. “Dat waren vooral mensen die het niet breed hadden of zelfs dakloos waren,” vertelt Jan. “Zij snapten het principe van geven en nemen. Eén vrouw is daarna een flesje water voor ons gaan kopen.”

‘NehmenGeben’: performance en video-installatie bij ZK/U in Berlijn (2019) © Nicolás Concha

Jan’s performance brengt aan het licht dat liefdadigheidsorganisaties op een principe van eenrichtingsverkeer berusten dat niet direct verband houdt met de behoeftes van de ontvanger. En het aanbod blijft maar groeien. “Mensen in Europa lijken te denken dat als ze een goede daad verrichten en hun kleding doneren, dat een vrijbrief is om nieuwe kleren te kopen. Tijdens de lockdown hebben we kunnen ontdekken wat we wel en niet willen dragen. Wat gaan we na de corona-crisis met onze lege kledingkasten doen? Gaan we weer shoppen en ze opnieuw vullen? Of is er ook een andere manier om daar mee om te gaan?”

Tijdens ‘This is an Intervention!’ spraken Jan en Elsa met Cashmere Radio over hun interventie. © Susann Zielinksi

Meer weten? 

Bezoek www.janvanesch.com om meer over Jan’s werk te weten te komen, of volg hem op Instagram via @jplvanesch.

Voor meer informatie over het festival ‘This is een Intervention!’, ga naar: www.thisisanintervention.info. 

Delen van deze blogtekst zijn gebaseerd op een interview met Jan van Esch en Elsa Mulder dat Judith Wajsgrus van Cashmere Radio tijdens ‘This is een Intervention!’ afnam. Beluister het volledige radioprogramma (in het Engels) op de website van Cashmere Radio.