Alledaagse zakdoeken

Zakdoeken van textiel, wie gebruikt ze nog? Papieren zakdoekjes hebben de katoenen zakdoek verdrongen. Toch kun je aan de hand van de zakdoek de geschiedenis van cultuur, mode en kunst, hygiëne en techniek en zelfs globalisering aflezen.

Al in de Romeinse tijd werden (zak)doeken gebruikt met namen als orarium, sudarium, focale, en amictus. Die verschillende namen gaven aan dat de doeken op verschillende manieren gebruikt werden. Waarvoor precies, is niet te achterhalen. Schrijvers en een dichter als Catullus noemden zakdoeken in hun teksten, maar beschreven niet waarvoor ze gebruikt werden. Van de sudarium weten we dat deze doek gebruikt werd om zweet van je gezicht te wrijven en soms om jezelf te beschermen tegen besmettelijke ziekten.

Een pleuvoir of fazoletti

Er zijn maar weinig verwijzingen naar zakdoeken te vinden in Middeleeuwse teksten. In landen met een ontwikkelde hofcultuur, zoals Frankrijk en Italië, vinden we vanaf de veertiende eeuw meer verwijzingen naar de zakdoek. Op boedelinventarissen uit Frankrijk werd de zakdoek een pleuvoir genoemd, waarmee meteen duidelijk wordt wat het gebruikt ervan was (pleurer = huilen). In Italië komen fazoletti ricamato (ricamato = geborduurd) en drapeselli of pannetti da naso (da naso = voor de neus) voor in 15e eeuwse boedelinventarissen. Fazoletti waren decoratieve doekjes voor modieuze vrouwen uit die tijd. Ook op schilderijen uit de 15e eeuw komen vaak zakdoeken voor.

Zakdoek met geruit patroon

Herenzakdoeken zijn vaak geruit. De oorsprong daarvan ligt in de handel in textiel met India. Al vroeg in de 17e eeuw handelden Nederlanders met Madras (nu Chennai) in India in textiel. De Britten namen de handel over. In de regio rond Madras werd katoenen textiel met een ruitpatroon geweven. Het textiel werd lokaal gebruikt als kleding voor de boerenklasse. De Britten exporteerden Madras naar West Afrika, maar ook naar Europa, Amerika, Groot Brittannië en de Caribische koloniën van Groot Brittannië zelf, om te worden gebruikt voor zakdoeken en kleding.

Het boek ‘The printed square: Vintage handkerchief patterns for fashion and design’ was de aanleiding om eens te kijken naar de geschiedenis van de zakdoek en naar de zakdoeken in de collectie van het TextielMuseum. Het oudste exemplaar in onze collectie is geborduurd met een ingeweven streeppatroon, gemaakt in 1850 (helaas is er geen afbeelding van). We hebben veel meer in Nederland vervaardigde zakdoeken in de museumcollectie, voor alledaags gebruik, met prints van een ontwerper, voor speciale gelegenheden en door kunstenaars gemaakt. Hieronder volgt een selectie.

Gelegenheidszakdoeken

Zakdoek, uitgebracht ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van P.F. van Vlissingen & Co., Helmond in 1946 Vervaardiger P.F. van Vlissingen & Co. (Helmond) (vervaardiger), Helmond, 1946

Zakdoek, uitgebracht ter gelegenheid van de uitreis Amsterdam - Batavia van de Pelikaan. Productie: P.F. van Vlissingen & Co. (Helmond), Oontwerper: Jaq Rijkse , Helmond, 1933

Bedrukte zakdoeken

Boris van Wijk

Boris van Wijk (Haarlem), zakdoeken uit 1950 - 1970.

Van vormgevers/kunstenaars

Zakdoek 'Stopje'. Producent: Audax Textielmuseum Tilburg (uitvoerder), Ontwerper: Lam de Wolf, Plaats Tilburg, 2005 - 2010.; Hete tranen' zakdoek, Ontwerper: Manon van Kouswijk (ontwerper), Producent: De Knopenjonker (Oostzaan), 1998.

Met elke naaldsteek ... R.M.M.'Ontwerper: Regula Maria Müller, 2001.; Zakdoek 'Barbara', bedrukt, Ontwerper: Ulf Moritz, producent: Weverij De Ploeg (Bergeijk) , 1964 - 1967.

In onze TextielShop verkopen we verschillende mooie zakdoeken, zoals de zakdoek Zwaaien ontworpen door Studio Sybrandy.

Zakdoek "Zwaaien", Studio Sybrandy

Meer lezen:

• The printed square : vintage handkerchief patterns for fashion and design / Nicky Albrechtsen. - London : Thames & Hudson, 2012.
• The history of the handkerchief / M. Braun-Ronsdorf. - Lewis : Leigh-on-sea, 1967.
• Menschen, Nasen, Taschentücher / Hrsg. Gabriele Donder-Langer, Harry Michael Zwergel. - Kassel : [Selbstverlag], 1998.
• The fabric of India / Ed. by Rosemary Crill. - London : V&A Publishing, 2015.

Zie ook Textielmuseum