Ambtskostuums: “Het gaat niet over mode.”

Hoewel het ambtskostuum tegenwoordig nauwelijks meer wordt gedragen, blijft het een interessant onderwerp voor onderzoek met een boeiende geschiedenis, vele tradities en rijke decoraties. Wie droeg zo´n ambtskostuum eigenlijk en waarom? Modemuze ging in gesprek met conservator Harm Stevens van het Rijksmuseum en vroeg hem het hemd van het lijf. 

Wat is een ambtskostuum?

Een ambtskostuum wordt sinds het begin van de 19^de eeuw door ambtenaren gedragen tijdens officiële gelegenheden. Het is de aankleding van de vertegenwoordiger van de staat en kan daarom volgens Stevens gezien worden als politieke kleding. “Het gaat niet over mode. De ambtskostuums blijven, op aanpassingen van de snit en textielsoort na, decennia lang hetzelfde. Ze zijn ingevoerd in de Napoleontische tijd en op militaire leest geschroeid. Een rationeel systeem van kledingvoorschriften dat als onderscheidingsteken houvast moest bieden, in een maatschappij waarin iedere burger voor de wet gelijk was.”

In 1815 werd Nederland een koninkrijk. In het Koninklijk Besluit van datzelfde jaar werd door Willem I voorgeschreven wie een ambtskostuum droeg en hoe deze er uit moest zien. Niet alleen ministers, Kamerleden en burgemeesters, maar opvallend genoeg ook directeuren en conservatoren van ’s Rijksmusea moesten in het bezit zijn van een ambtskostuum. Een volledig kostuum bestond uit een jas, vest, broek, degen, steek en witte handschoenen.[1]

Het ambtskostuum varieerde per functie van de ambtenaar. Daardoor was het voor iedereen meteen duidelijk welke rang de persoon bekleedde en welke dienst hij vertegenwoordigde. Volgens Stevens is er daarom geen sprake van een groot verschil tussen ambtskostuums en uniformen. De drager van het ambtskostuum wordt in een keurslijf gehesen en stelt zijn persoonlijkheid en individu ondergeschikt aan zijn functie. Hij vertegenwoordigt zijn ambt en functie.[2]

Behalve het ambtskostuum van de burgemeester, dat in 1994 werd opgeheven, is in Nederland het dragen van een ambtskostuum niet officieel afgeschaft. Toch wordt het ambtskostuum tegenwoordig weinig meer gedragen.
Een uitzondering is de rechtelijke ambtenaar. In het Koninklijk Besluit van 1997 is te lezen dat de rechtelijke ambtenaar gekleed gaat in het voor hun ambt voorgeschreven kostuum wanneer zij een ambtsverrichting vervullen. Ook ambassadeurs dragen nog wel eens hun ambtskostuum wanneer dat bij buitenlandse hoven een vereiste is. [3]

Hoe kon men de functie van de drager van het ambtskostuum herkennen?

Het visuele speelde een belangrijke rol in de waardigheidskleding en het machtsvertoon van de drager. Het onderscheid in rangen en standen van een afstand al zichtbaar door gebruik van diverse kleuren laken, keuze van zilveren of gouden knopen en variërende geborduurde decoratie op het ambtskostuum. Naast een verschil tussen het gebruik van goud- of zilverdraad bij het borduursel, was de voorstelling ook van belang. Een tros van vijf pijlen werd bijvoorbeeld in het ambtskostuum van een kamerlid verwerkt, terwijl het borduursel op de kraag, manchetten en zakstukken van een minister werden gekenmerkt door eikenbladeren. 

Staatsman Thorbecke had voor zijn ambtskostuum een afneembare kraag, manchetten en zakkleppen voor zijn functie als minister en kamerlid. Zo kon de jas hergebruikt worden in zijn nieuwe functie.  

Borduursel met trossen van vijf pijlen op de kraag en zakstukken van het ambtskostuum van Thorbecke als kamerlid, ca. 1844. Collectie Rijksmuseum Amsterdam

Borduursel met eikenbladeren op de kraag en manchetten van het ambtskostuum van Thorbecke als minister, ca. 1850. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

Welke ambtskostuums bevinden zich in de collectie van het Rijksmuseum?

Het ambtskostuum was een kostbaar pak dat werd gekoesterd, zo nodig vermaakt, en doorgegeven binnen de familie. De ambtskostuums die zich in de collectie van het Rijksmuseum bevinden, zijn allen door schenkingen van nazaten in de verzameling opgenomen. Deze nazaten konden de schenking vaak voorzien van interessante informatie en foto’s van het gedragen ambtskostuum.  

“De familieleden van jonkheer Barthold Willem Floris van Riemsdijk schonken zijn ambtskostuum aan het Rijksmuseum, maar wisten niet om wat voor ambtskostuum het ging. Na enig onderzoek bleek dat het ambtskostuum van de directeur van het Rijksmuseum (1897-1922) is geweest. Zo kwam het ambtskostuum door toeval dus weer terug op de oorspronkelijke locatie.”  

Belangrijke personen in de Nederlandse geschiedenis

Het Rijksmuseum verzamelt ambtskostuums van personen die van belang zijn geweest voor de Nederlandse geschiedenis. In de collectie bevinden zich onder meer de ambtskostuums van Thorbecke (als minister en als Kamerlid) en van Gouverneur Generaal Van Heutsz (bruikleen van het Nationaal Militair Museum, Soesterberg). Ambtskostuums vallen om deze reden onder de collectie geschiedenis en niet onder de collectie kostuum.

Stevens vertelt dat het onderzoek naar een ambtskostuum niet ophoudt bij het achterhalen van de drager. Daar begint het onderzoek volgens hem juist: wat vond de drager van het ambtskostuum en heeft hij er over geschreven? “Dan kom je bij interessante onthullingen. Het geeft een extra dimensie.”

Anonieme ambtskostuums

Ook ambtskostuums waarvan de drager niet bekend is worden door het Rijksmuseum verzameld en vertellen iets over de geschiedenis van Nederland. “Juist dat naamloze, niet-individuele past deze groep kleren heel goed. Het officiële ambtskostuum is bij uitstek immers de formele, de geüniformeerde uitdrukking van een ambt dat boven de persoon staat. De jas, de broek, het vest, de steek en de passementen waren stuk voor stuk instrumenten van de moderne, bureaucratische staat: uiterlijke tekens dienstbaar aan procedures, ranghiërarchie en onpersoonlijke ambtelijke relaties. Ze waren het ambtenarencorps, dat collectieve lichaam van trouwe en objectieve, inwisselbare dienaren van de koloniale staat, letterlijk op het lijf geschreven.” [4]

Een voorbeeld van een anoniem ambtskostuum in de collectie van het museum is het pakean van een assistent-resident van het Binnenlands Bestuur in Nederlands Indië. 

Jas behorend tot ambtskostuum van een assistent-resident (afbeelding uit H. Stevens, Gepeperd verleden. Indonesië en Nederland sinds 1600, Nijmegen 2015)

Broek van lichtblauw laken, onderdeel van een ambtskostuum, met lange pijpen en schuine steekzakken, anoniem, ca. 1905, collectie Rijksmuseum.

Het dateren van dit ambtskostuum was niet eenvoudig, want het uiterlijk en de snit van ambtskostuums waren in 1846 definitief vastgesteld en bleven de daaropvolgende jaren onveranderd. “Gelukkig bood het krantenknipsel dat werd aangetroffen in een steekzak van de witte galabroek enig houvast. Oorspronkelijk een papieren omhulsel van de motwerende kamfer, nu eersteklas dateringsmateriaal. De jaartallen 1900 en 1902 in de tekst rechtvaardigen de voorzichtige veronderstelling dat het kostuum is gedragen omstreeks de eeuwwisseling.” [5]

In het boek Gepeperd verleden. Indonesië en Nederland sinds 1600, dat begin november uitkwam, bespreekt Stevens nog een aantal ambtskostuums uit de collectie van het Rijksmuseum.

Literatuur

H. Stevens, Gepeperd verleden. Indonesië en Nederland sinds 1600, Nijmegen 2015  

Noten

[1] Stevens 2015, p.107
[2] Stevens 2015, p.107
[3] Kostuum- en titulatuurbesluit rechterlijke organisatie: http://wetten.overheid.nl/BWBR0009255/geldigheidsdatum_06-12-2015
[4] Stevens 2015, pp.105,106
[5] Stevens 2015, p.105