Taonga Māori: gekoesterde kostbaarheden van Māori
Sieraden vertellen vaak iets over de culturele identiteit van de makers en de dragers. In de tentoonstelling SIERADEN - makers & dragers in Museum Volkenkunde zijn een aantal historische en hedendaagse Māori hei tiki hangers te zien uit Nieuw-Zeeland. Wat zijn dit eigenlijk en wat voor betekenis hebben deze sieraden voor Māori ?
Hei tiki
Hei tiki zijn hangers die vaak gemaakt zijn van pounamu, een Māori term voor jade.[1] Het zijn taonga, gekoesterde kostbaarheden, die persoonlijke namen dragen, vaak die van een voorouder. Hei tiki betekent ‘hanger’ (hei) en ‘menselijke beeltenis’ (tiki). Voor sommigen verwijst het figuurtje naar Tiki, de eerste man. Anderen spreken van een barende vrouw of embryo, maar zeker weten doen we het niet, de betekenis is verloren gegaan. Voor Māori hebben hei-tiki mana. Mana speelt een belangrijke rol in het leven van de Māori en verwijst naar kracht, prestige, autoriteit en macht.
Ook mensen, land en voorwerpen, zoals hei tiki, kunnen mana bezitten. Het zijn belangrijke sieraden omdat ze door vooraanstaande personen op het lichaam werden gedragen en soms op het lijk hadden gerust van een dierbaar familielid en op deze manier mana hebben verzameld. Ze worden van generatie op generatie doorgegeven. Ook hiermee verzamelen deze sieraden mana van de dragers en verbinden ze de drager met de voorouders en bijzondere gebeurtenissen en verhalen uit het verleden.[2]
Whakapapa
De hei tiki verbindt de eigenaar dus ook met zijn/haar culturele herkomst en voorouders, whakapapa genoemd. Het begrip whakapapa omvat naast iemands afstamming ook de verhalen en mythen die horen bij de ontstaansgeschiedenis van de voorouders. Met het dragen van een hei tiki plaatst iemand zichzelf in de lijn van zijn voorouders en geeft zichzelf een plek in de wereld. Ook voegt iemand zelf verhalen en mana toe aan de tiki die ooit weer zullen worden doorgegeven aan het nageslacht. Tot op de dag van vandaag behoren hei tiki tot de meest gewaardeerde familie-erfgoederen en zijn een belangrijk symbool van Māori identiteit.
Areta Wilkinson
Whakapapa speelt een grote rol in het werk van hedendaags sieraadontwerpster en kunstenaar Areta Wilkinsons (1969, Nieuw-Zeeland). Wilkinson gebruikt internationale edelsmeedtechnieken en materialen die ze combineert met een Māori wereldbeeld. Haar sieraden zijn een eigentijds onderzoek naar taonga; kostbare schatten, zoals de hei tiki. Ze verbindt haar sieraden aan de verhalen en ontstaansgeschiedenis van haar whakapapa maar ook aan de whakapapa van de Māori in het algemeen. Hiermee verbindt ze haar sieraden met zowel Māori geschiedenis als met een eigentijdse Māori identiteit.
Verborgen Taonga
In samenwerking met haar man en fotograaf Mark Adams doet Wilkinson onderzoek naar taonga sieraden in museumdepots. Deze waardevolle voorwerpen, en belangrijk Māori cultureel erfgoed, zijn in de loop van de 19e en begin 20ste eeuw verzameld en opgeborgen in de vele volkenkundige musea in de wereld. De geschiedenis van deze objecten zijn vaak verloren gegaan. Ze hebben een objectnummer gekregen en zijn niet doorgegeven aan een nieuwe generatie maar opgeborgen in depots. Het zijn onpersoonlijke artefacten geworden, losgeraakt van de geschiedenis en de mensen waar ze ooit een relatie mee hadden en betekenis voor hadden.[3]
Fotogrammen
In de museumdepots maken Wilkinson en Adams fotogrammen van taonga sieraden door ze op lichtgevoelig papier te plaatsen en deze te belichten in een donkere kamer. Op deze manier ontstaan er silhouetten.[4] Deze schaduwfiguren neemt Wilkinson vervolgens als voorbeeld en als “life force” [levenskracht], zoals ze het zelf noemt, voor haar sieraden.[5] De Taha Wairua of spirituele essentie, die volgens Māori overtuiging wellicht nog steeds aanwezig is in het taonga sieraad, wordt overgedragen op het papieren silhouet en uiteindelijk ook op de sieraden van Wilkinson. De sieraden van Wilkinson gemaakt van de schaduwvormen brengen de taonga uit de musea in zekere zin weer tot leven. Maar haar sieraden zijn geen exacte kopieën van de taonga uit de musea. Het zijn eigentijdse vertalingen die Māori geschiedenis verbinden met een eigentijdse Māori identiteit. “They are new forms of old symbols” [het zijn nieuwe vormen van oude symbolen].[6]
Hine-Āhua and Huiarei
Bijvoorbeeld de hanger Hine-Āhua and Huiarei uit 2013. Het is een silhouet van een hei tiki, gemaakt van 24 karaat goud. Areta Wilkinson heeft de hei tiki de naam Hine-Āhua gegeven en de sluiting de naam Huiarei.[7] De naam Hine-Āhua verwijst naar de ontstaansgeschiedenis van de Māori en het ontstaan van creativiteit. De andere naam Huiarei (te vertalen als: een hangende gekoesterde veer) is de naam van een voorouder: haar moeder. Ook heeft ze de hei tiki een poëtische gezegde (pepeha) gegeven dat culturele geschiedenis van de tiki uitlegt:
Hine-Āhua, he kura ahu i te one, he kura aho ki te one / Hine-Āhua, a treasure drawn from the soil, a treasure connecting to the soil. Zowel de naam als de spreuk plaatsen de hei tiki in de lijn van Wilkinson’s whakapapa.[8]
Schaduwkanten
De schaduwvormen zouden echter ook kunnen verwijzen naar de schaduwkanten van het koloniale verleden van de volkenkundige musea waarbij op grote schaal Māori cultureel erfgoed is toegeëigend en opgeborgen in museumdepots. Op deze manier zijn de sieraden van Areta Wilkinson zowel een symbool van Māori identiteit als kritiek op de aanwezigheid van dit cultureel erfgoed in de vele musea en de wijze waarop Taonga sieraden hier worden gepresenteerd als historisch en traditioneel. Want niets is minder waar. Taonga sieraden, zoals de hei-tiki, zijn ook tegenwoordig nog populair en spelen een belangrijke rol in hedendaagse Māori cultuur.
De sieraden van Wilkinson zijn eigentijdse taonga. Door het dragen gaan ze deel uitmaken van iemands leven. Er worden nieuwe verhalen toegevoegd, de sieraden krijgen persoonlijke waarde en verzamelen mana. Zo worden ook deze eigentijdse taonga uiteindelijk onderdeel van de whakapapa van de drager.
De hei tiki, zijn tot 3 juni te zien in de tentoonstelling SIERADEN – makers & dragers in Museum Volkende, Leiden.
Met dank aan Areta Wilkinson & Wonu Veys (Conservator Oceanië NMvW)
Bronnen
Areta Wilkinson - Ngā Ringa Toi o Tahu, Ngai Tahu, 2017, <https://www.youtube.com/watch?v=IglES0cdkmg> [18-04-2018].
Kaeppler, A.L, The Pacific Arts of Polynesia & Micronesia, Oxford (Oxford University Press) 2008.
Neich, R, Fuli Pereira, Pacific Jewellery and Adornment, Honolulu (University Press of Hawaï) 2004.
Tamati-Quennell, M, ‘Archives – Te Wāhi Pounamu, Areta Wilkinson and Mark Adams’, 2015, <http://blog.tepapa.govt.nz/2015/12/22/the-archive-te-wahi-pounamu-areta-...
Te Arapo Wallace, P, ‘Introduction to Māori Dress’, in: Eicher, J, Maynard, M, (eds.) Berg Encyclopedia of World Dress- Australia, New Zealand and the Pacific Islands, Oxford (Berg Publishers) 2010, pp.249-259.
[1] Hei tiki worden ook wel gemaakt van andere materialen zoals bot of hout. Het gebruik van pounamu is echter het meest gangbaar. Met pounamu, Nieuw-Zeelandse jade of greenstone worden de mineralen nefriet, boweniet en serpentijn bedoeld.
[2] Te Arapo Wallace, 2010, p.255, Kaeppler, 2008, p.5.
[3] Tamati-Quennell, M, 2018.
[4] Een fotogram is een fotografische afbeelding die wordt gecreëerd door voorwerpen op lichtgevoelig papier te leggen in een donkere kamer en te belichten. De onderdelen die geen licht doorlaten worden wit, de delen van het papier die wel licht opvangen worden, afhankelijk van de lichtdoorlaatbaarheid, grijs tot zwart van kleur. Er wordt geen gebruik gemaakt van een camera, er zijn dus geen negatieven. Het resultaat is een eenmalig uniek beeld.
[5] Areta Wilkinson, email, 18-04-2018.
[6] ARETA WILKINSON - NGĀ RINGA TOI O TAHU, Ngai Tahu, 2017.
[7] Het goud is afkomstig uit Marsden aan de West kust (Te Tai Poutini) Van Nieuw-Zeeland. Hoewel goud geen grote rol speelt in de Māori cultuur, heeft het materiaal een relatie met Nieuw-Zeelandse grond en “Mother Earth” (quote Areta Wilkinson 18-04-2018).
[8] Areta Wilkinson, email, 27-09-2017.
Deel
Aanvullingen
Vul deze informatie aan of geef een reactie
Reactie