Vergeelde struisvogelveren: dilemma van een textielrestaurator

Het woord zegt het al: als ‘textielrestaurator’ ben je gespecialiseerd in het restaureren van textiel. Kostuums en accessoires zijn in de basis gemaakt van textiel. Het leuke is dat ze vaak ook nog uit andere materialen bestaan, zoals franjes van glaskralen of een borduursel van metaaldraad.

Of, nog een voorbeeld, de versiering van een halslijn, gemaakt van kleine witte struisvogelveren. Het is interessant onderzoeksmateriaal vanwege de uiterlijke kenmerken, de oorsprong en het gebruik ervan. Daarom deed ik als textielrestaurator van het Rijksmuseum onderzoek naar de vergeling van struisvogelveren en leg ik hieronder uit hoe deze het beste geconserveerd kunnen worden.

‘The Feather’d Fair in a Fright’, 1777, gekleurde mezzotint, British Museum.

Diverse pluimage

Al heel lang worden allerlei vogelveren verwerkt als versiering op kostuums, uniformen en accessoires. Het gebruik van struisvogelveren in de westerse wereld en specifiek in de mode gaat ver terug in de geschiedenis. Vanaf de dertiende eeuw worden struisvogelveren van Klein-Azië en Noordoost-Afrika naar Venetië geïmporteerd.[1] Een paar eeuwen later is de struisvogelveer nog steeds onverminderd populair; in een spotprent uit 1777 wordt het veelvuldig gebruik op de hak genomen (afb.1).

Afb. 2 Staatsieportret Koningin Wilhelmina, 1923, Koninklijk Huisarchief.

In 1923 is koningin Wilhelmina op een staatsieportret afgebeeld met een boa en een waaier, beide gemaakt van witte struisvogelveren. De waaier bevindt zich nog steeds in het Koninklijk Huisarchief (afb.2). Ook in de hedendaagse haute couture ontbreekt de struisvogelveer niet (afb.3).

Afb. 3 Prada, Lente/zomer 2017. Bron: Vogue.com.

Opbouw van de struisvogelveer

Struisvogelveren zijn te herkennen aan hun ‘luchtige’ uiterlijk dat wordt bepaald door de mechanische structuur en opbouw: een lange schacht waaruit dunne ‘baarden’ steken. De baarden - geordend door de ‘baardjes’ die het geheel in vorm houden -  zijn minder sterk dan bij andere veren het geval is. De ‘vlag’ heeft daardoor een luchtig uiterlijk en de uiteinden zijn meestal van nature licht gekruld (afb.4).

Afb. 4 Opbouw van een vogelveer. Bron: Marsicht.com.

Case study

Een baljapon uit 1895 van de collectie van het Amsterdam Museum diende als case study voor dit onderzoek. De jurk van goudgeel velours is rondom de halslijn en schouders versierd met witte struisvogelveren. De jurk werd in 1995 gerestaureerd en verkeert daarom in redelijke staat. Maar de veren vertonen verschillende schades. Er is sprake van verlies van materiaal, breuken en vervormingen. Daarnaast hebben de veren een grauwe toon, waarschijnlijk veroorzaakt door stof en vuil. Ook vertonen ze een gelige verkleuring (afb 5 en 6).

Afb. 5 Baljapon, goudfluweel met struisvogelveren, 1895, collectie Amsterdam Museum.

Afb. 6 Detail van een baljapon van goudgeel fluweel en struisvogelveren, 1895, collectie Amsterdam Museum.

Het restauratie ‘laboratorium’: verouderingsmachines en digitale microscopie

Voor het kiezen van de meest geschikte methode om de schade aan te pakken, zijn er verschillende onderzoeksmethodes en analysetechnieken in gebruik. Om deze testen te doen is er testmateriaal ontwikkeld door nieuwe veren in een verouderingsmachine te leggen. In een paar dagen komen de veren er 100 jaar ouder uit. Door de veren vóór en na deze veroudering  met elkaar te vergelijken, kon het degradatieproces worden vastgelegd (afb.7).

Afb. 7 De veren in de klimaatverouderingsmachine

Ook zijn de veren geanalyseerd met behulp van digitale microscopie. Met deze microscoop kun je de veer van heel dichtbij bekijken en was het mogelijk om bepaalde schades te kunnen vastleggen (afb.8).

Oorspronkelijke weelde hersteld

Het onderzoek wees uit dat de vergeling wordt veroorzaakt door een combinatie van licht en verandering van klimatologische omstandigheden. Hierbij speelt ook de optische reflectie van licht op de baardjes een grote rol.

Afb. 8 Opname van een struisvogelveer met de HIROX-microscoop.

De meest geschikte methode om de veren te stabiliseren en de vergeling te verminderen, is ze nat te reinigen met gedemineraliseerd water, en daarna te drogen door middel van koude lucht uit bijvoorbeeld een föhn. Het typisch luchtige effect van de struisvogelveer wordt hierdoor hersteld. Zo kan een japon met witte struisvogelveren weer bewonderd worden in al zijn oorspronkelijke weelderige en luxueuze pracht!