De ruitermantel van Ernst Casimir

Het Rijksmuseum Amsterdam heeft in haar collectie een ruitermantel die in of vóór 1632 wordt gedateerd. De mantel werd tijdens het Beleg van Roermond in 1632 gedragen door Ernst Casimir, graaf van Nassau- Dietz en stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe. Hij overleed door het treffen van een kogel in het hoofd tijdens dit beleg.

Een multifunctionele ruitermantel

De ruitermantel is bijzonder in zijn soort. Het is een zeer ruimvallende jas die door de slimme constructie als cape en als mantel gedragen kon worden. De ruitermantel bestaat uit twee voor-, twee achter- en twee zijpanden die met uitzondering van de achterpanden geheel met knopen en knoopsgaten gesloten kunnen worden. De twee zijpanden kunnen ook als mouwpanden worden gezien. De jas is gevoerd en zowel de onder- als bovenstof zijn van wol vervaardigd, alle panden zijn aan de zoom rond gesneden.

De enige versiering aan de mantel zijn de houten knopen die overtrokken zijn met gevlochten getwijnde metaaldraden en de schouderkleppen bestaande uit dubbelgeslagen stoffen delen die door middel van platte koorden van gevlochten metaaldraad met elkaar worden verbonden.

Ruitermantel deel van de voorkant van de jas voor conservering, 1964, Rijksmuseum Amsterdam.

Internationaal overleg en uitgebreid onderzoek voor conservering

Vanwege de bijzonder slechte conditie van de mantel werd in 1964 door de afdeling Nederlandse Geschiedenis van het Rijksmuseum advies ingewonnen bij  het Centraal laboratorium, Amsterdam en bij Mevr. K. Finch. (textiel restaurator in Engeland). Pas in 1968 en 1973 volgden nieuwe besprekingen met de textielafdeling van het Centraal laboratorium. In 1973 werd uitgebreid onderzoek gedaan naar model, vezels, kleurstoffen en conditie. De mantel werd uitgebreid gedocumenteerd, gereinigd en geconserveerd. De conservering werd in 1978 afgerond.

Ruitermantel op frame van polyester, bekleedt met zeemleer, met op de achtergrond het portret van Ernst Casimir, Rijksmuseum Amsterdam.

Voor het exposeren van de mantel en de bijbehorende broek werd, volgens de gangbare eisen en trends van deze tijd een zwierig frame van polyester en glasvezel gemaakt dat bekleed werd met zeemleer. Het frame werd zo gemaakt dat de jas in zijn geheel zou worden ondersteund. Tot de sluiting van het Rijksmuseum in 2003 werd de mantel op dit frame aan het publiek getoond.

Nieuwe inrichting, nieuwe mannequin

Voor de herinrichting van het nieuwe Rijksmuseum werd in overleg met de conservator Kostuums, drs. Bianca Du Mortier, door de Afdeling Textielconservering een verantwoorde nieuwe mannequin voor de ruitermantel bedacht en vervaardigd. Hierbij was het uitgangspunt het maken van een zo natuurgetrouw mogelijke lichaamsvorm, dat overeen komt met het gangbare silhouet van het mannenkostuum uit het tweede kwart van de 17e eeuw en het lichaamspostuur van Ernst Casimir (zie afbeelding met schilderij). Besloten werd deze ondersteuning de vorm van een wambuis uit deze periode te geven en te vervaardigen uit een dik synthetisch vilt.

Toile van flanel, Rijksmuseum.

Onderzoek naar de juiste pasvorm

Om de juiste vorm te achterhalen bood de mantel zelf te weinig houvast. Daarom werd, naast portretten van Ernst Casimir en zijn tijdgenoten, zoals Gustavus Adolphus uit Zweden, veel beeldmateriaal van vergelijkbare kledingstukken en wambuizen uit deze periode verzameld. Ook werden patronen bestudeerd. Hiervoor was de dissertatie van Johannes Pietsch: “Die Kostümsammlung Hüpsch im Hessischen Landesmuseum Darmstadt Bestandskatalog der Männer- und Frauenkleidung Studien zu Material, Technik und Geschichte der Bekleidung im 17. Jahrhundert” 2007 en het boek Spelevaart der Mode van  J.H. der Kinderen-Bessier, Amsterdam 1952, zeer nuttig.

Wambuis en broek van synthetisch vilt, Rijksmuseum.

Replica van de ruitermantel, Rijksmuseum.

Totstandkoming van het juiste silhouet 

Als eerste werd aan de hand van het patroon van een Wambuis uit de verzameling Hüpsch (Keulen 1630-1635, invnr. kg 528) een toille van flanel gemaakt. Om tot de definitieve vorm van vilt te komen werden nog een tweede en derde gemaakt (1). De derde toille en het wambuis werden op een mannequin van polystyreen geplaatst; de tussenliggende loze ruimtes werden opgevuld met fiberfill. Omdat bleek dat alleen het wambuis niet voldeed, werd voor het verkrijgen van een goed silhouet tevens van de originele broek een patroon gemaakt en uitgevoerd in vilt (3). Ter bescherming van de mantel werd voor het passen en meten gebruik gemaakt van een replica die bij de eerdere conservering was vervaardigd (4).

Ruitermantel op nieuwe mannequin, Rijksmuseum

Vanaf half november 2013 zal de ruitermantel in de kostuumvitrine van de Special Collections van het Rijksmuseum te zien zijn in een opstelling waarin mantels centraal staan.