Rouwsieraden – een verborgen liefde

In de 19e eeuw werd rouwen tot kunst verheven. Niet gek dus dat er een ware rage ontstond rond sentimentele rouwsieraden.

Liesbeth den Besten - kunsthistoricus, verzamelaar en specialist op het gebied van hedendaagse sieraden - gaat in dit tweedelige blog dieper in op haar verzameling rouwsieraden en memento mori waarvan een deel op dit moment te zien is in de tentoonstelling GOTH, Designing Darkness in Design Museum Den Bosch.

Rouwsieraden

De rouwsieraden, voornamelijk uit Engeland*, zijn gemaakt van intrigerende materialen zoals menselijk haar, guttapercha, bog oak (moeraseik), vulcanite, en Whitby jet. Als het maar zwart was, en de diepste zielenroerselen van de mens kon raken. Terwijl de burgerij het rouwen tot kunst (en mode) verhief, en kon griezelen bij de verhalen van Edgar Allan Poe en bewegende tafels tijdens occulte seances, zuchtte de samenleving onder de gevolgen van industrialisatie en armoede.

Maar dankzij die industrialisatie konden fantasierijke schakelkettingen met medaillons ook een enorme rage worden, ze zijn er in vele soorten, maten en materialen –enkele voorbeelden hiervan zijn te zien in Den Bosch. (afb. 2, 3 en 4)

2. Schakelketting zonder hanger

3. Schakelketting, hanger met druiventros

4. twee schakelkettingen met hangers

Memento Mori

Raadselachtig is het memento mori object in een zwarte lijst. Onder het bolle glas zijn een foto van een jonge vrouw, een pistool en een micro mozaïek kruishangertje uit Rome samengebracht (afb.5). Dit object moet de herinnering levend houden aan de jonge vrouw op de foto, maar is dankzij de sinistere combinatie van foto en gewelddadige en religieuze voorwerpen ook een memento mori (vergeet niet dat je sterven zal), een bekend thema in de westerse kunst sinds de 14^e eeuw.

Het spoort aan om godsvruchtig te leven en is een typisch religieuze en moraliserende waarschuwing: denk eraan het leven duurt kort en kan zomaar voorbij zijn, vertrouw op God en leef volgens de regels, dan volgt de verlossing na de dood. Daarnaast is het object een markante uiting van de 19^de-eeuwse sentimentaliteit en hang naar het duistere.

5. foto tintype ingekleurd, pistool, micromozaiek kruisje Roma, glas, hout

Gothic

De GOTH-tentoonstelling toont ook een laat 18^e -eeuws dubbelzijdig medaillon - althans de kant met het strak geweven haarwerkje en de versierde zwierige initialen (afb.6). Dat is jammer want aan de andere kant staat een kenmerkende voorstelling van een wenende vrouw bij een monument met urn, waarop de tekst staat: NOT LOST BUT GONE BEFORE (afb.6a). Het lettertype in kapitalen is klassiek en past bij het Neoclassicisme van die dagen. In de 19^de eeuw, de periode van de Neogotiek, werd een Gotisch lettertype in sieraden populair. Goth of Gothic, gotiek, en neogotiek hebben veel met elkaar te maken.

6. Georgian medaillon, laat 18e eeuw, goud, glas, haar, zaadparels,

May Saints Embrace Thee With a Love Like Mine

Teksten in rouwsieraden konden sentimenten uitdrukken, die in die tijd algemeen bekend en specifiek toepasbaar waren. Met de letterlijk in sieraden opgetekende gevoelens van rouw, en vertrouwen in een hereniging na de dood, zitten we middenin het sentiment van de 19^de eeuw: TO ME HE WILL NEVER DIE; SORROWFULL REMEMBRANCE; SACRED WILL I KEEP THY DEAR REMAINS; PREPARE TO FOLLOW; WEEP NOT IT FALLS TO RISE AGAIN, en heel fraai: MAY SAINTS EMBRACE THEE WITH A LOVE LIKE MINE.

19^de eeuwse haarsieraden met Franse teksten, Toujours aimée, Tout ce qui m’est chère au monde, Je me meurs ma mère(van een smachtende geliefde aan de Godin van de liefde), zijn overigens liefdessieraden. In Engeland noemt men dit soort sieraden waarin diep menselijke gevoelens van liefde, trouw, vriendschap, verdriet, gemis, herinnering en hoop worden uitgedrukt, kort en krachtig sentimental jewellery.

Actief rouwen

In de 19^de eeuw, toen de dood nog zeer nabij was, werd men geacht rouw actief te uiten. Nabestaanden, en soms naaste vrienden, lieten sieraden op bestelling maken om een geliefd persoon te blijven herinneren. In de Nederlands streekdracht vinden we veel voorbeelden van rouwsieraden in verschillende stadia van de rouw, maar zonder de persoonlijke toets die Engelse rouwsieraden kenmerken (afb.7).

7. git rouwcollier met braamslot, Walcheren, Zeeland

Na de dood (in 1861) van Prince Albert, de echtgenoot van Queen Victoria, werd rouwen een protocollaire zaak. Aan het hof mochten voortaan alleen zwarte sieraden gedragen worden. Ook in het dagelijks leven van de middenklasse en elite werd het rouwen aan strikte regels gebonden, afhankelijk van de relatie met de overledene. Weduwen trokken zich terug uit het openbare leven, gingen in het zwart gekleed en hielden zich aan precieze voorschriften voor het dragen van kleding en sieraden van ‘vol’ of ‘diep’, tot ‘tweede’ en ‘half-rouw’ en de ‘nog lichtere rouw’.

Op de kleinste details werd gelet, zelfs spelden om onderdelen van de kleding vast te zetten moesten gitzwart zijn. Ze werden in grote hoeveelheden geproduceerd door fabrieken in en buiten Engeland (afb.8, 8a). Na de zware rouw mocht een weduwe een wit kraagje dragen en een medaillon met haarwerk.

8. Doosje spelden Mourning pins, jet, gemaakt in Engeland

8a. Spelden Mourning pins, jet, doosje geopend

Nieuwe Impuls

In Amerika zorgde de burgeroorlog van 1861-65, die zo’n 700.000 levens kostte, voor een nieuwe impuls in de rouwsieraden industrie en fotografie (afb.9). Maar, anders dan vaak beweerd wordt, kwam de rouwjuwelen industrie niet dankzij Queen Victoria of de Amerikaanse burgeroorlog op gang. De bloei van die industrie had al rond het midden van de 19^de eeuw ingezet, terwijl in het laatste kwart van de 18^de eeuw al een duidelijke toename waar te nemen is van handgemaakte rouwmedaillons (afb. 10a en b).

9. Tintype, Amerikaanse foto van vrouw in de rouw, vermoedelijk een weduwe vd Amerikaanse burgeroorlog. Ze draagt een groot zwart kruis op haar borst (niet in Den Bosch).

10. medaillon, eind 18de eeuw, aquarel op ivoor, gouden montuur (niet in Den Bosch)

10a. medaillon haarwerk achterkant

Van handwerk tot industriële productie

De 19^de-eeuwse rouwsieraden industrie was divers, van specialistische kleine werkplaatsen (artisans) die op bestelling voor klanten werkten, en werkplaatsen die gebruik maakten van generieke voorbeelden, tot fabrieken waar met behulp van de nieuwste technologische innovaties grote hoeveelheden zwarte niet-edele sieraden geproduceerd werden, zoals de lange kettingen met fantasierijke schakels (afb.2,3,4). Het is overigens niet helemaal duidelijk of elk zwart sieraad ook werkelijk een rouwsieraad is – zwart was in de tweede helft van de 19^de eeuw de mode.

Volgende week deel 2 van Rouwsieraden – een verborgen liefde

Tot en met 18 april 2022 is een vitrine met 19^de-eeuwse rouwsieraden en memento mori objecten uit de collectie van Liesbeth den Besten te zien in de tentoonstelling GOTH, Designing Darkness - Designmuseum Den Bosch.

Dit is een bewerkte versie van een artikel dat eerder verscheen op platform Hedendaagse Sieraden

Voetnoot
* Deze sieraden worden voornamelijk op de markt gebracht in Engeland en Amerika, maar dankzij mijn onderzoek denk ik wel een onderscheid aan te kunnen brengen tussen rouwsieraden uit die landen en Nederland. De rouwcultuur in de Angelsaksische landen was anders dan op het continent maar heeft zeker wel invloed gehad op andere landen.